حجت‌الاسلام والمسلمین حمید شهریاری در اولین جلسه از درس خارج فقه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ادامه بحث «حریم خصوصی» به برخی مستثنیات در این موضوع پرداخت و گفت: در منابع فقهی ادله‌ای وجود دارد که در برخی موارد ورود به حریم خصوصی را مجاز می‌داند.
 
وی گفت: در بحث حریم خصوصی باید گفت که حریم خصوصی بخشی از حیات و زندگی‌ انسان است که شامل هویت مکان و ارتباطاتش می‌شود به طوری که نوع افراد نمی‌توانند بدون اذن وارد شوند مانند لمس، تماس، معیت، حضور، ورود، دسترسی، توجه و مداخله. این‌ها به طوری که مایل نباشیم کسی در آن تصرف کند، حریم خصوصی ماست.
 
رییس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور درباره نحوه اثبات حریم خصوصی در منابع اسلامی گفت: ادله بر حرمت حریم خصوصی مبتنی بر آیات قرآنی، عقل و سیره عقلای متشرعه است. با این ادله امور چهارگانه ورود و حضور، نگاه، مشاهده و دسترسی قابل اثبات است که مهم‌ترین و مطلق‌ترین ادله تمسک به امور منهی درباره تجسس «ولَا تَجَسَّسُوا» است که شامل همه تصرفات است.
 
موارد حریم خصوصی که قابل اثبات نیست
وی با اشاره به اینکه مصادیق دیگری که از موارد حریم خصوصی دانسته شده است گفت: با ادله فقهی نمی‌شود برای برخی مصادیق دلیلی آورد. مثلاً برای لمس و تماس و معیت دلیلی نداشتیم. مثل اینکه کسی در پارک نشسته کنارش می‌نشینیم آیا حرمت دارد یا نه؟. در این مورد دلیلی در شرع پیدا نکردیم. بلکه در شرع مواردی مانند تصرفاتی که موجب حرمت شود یا موارد ورود به خانه و اتاق، حاضر شدن و نگاه و مشاهده ولو با ابزار مانند دوربین و شنود تلفنی قابل اثبات است.
 
مستثنیات حریم خصوصی
حجت‌الاسلام شهریاری با اشاره به اینکه برخی امور هرچند از مصادیق حریم خصوصی است ولی در فقه حکم به جواز آن داده شده است، بیان داشت: هر چند گفته شد ورود بدون اذن به حریم خصوصی حرام است ولی در برخی موارد شرع آن را استثنا کرده است همان‌طور که مثلاً دروغ و غیبت حرام است ولی استثنا هم دارد که گاهی جایز و حتی واجب می‌شود. در مورد ما هم مثلاً بحث وجوب حفظ نظام اسلامی است که مستند بر عقل عملی حکم به حفظ نظام اسلامی می‌شود.
 
وی در تبیین دومین مورد استثنای حریم خصوصی اظهار داشت: دومین مورد استثنای ورود به حریم خصوصی شامل موارد مراقبت از مأموران دولتی و مراقبت از آن‌ها است. مثلاً کسی مسئولیت اداره بخش یا منطقه‌ای را دارد یا در صورتی که بحث از جاسوسی از دشمن و مخالفان نظام اسلامی باشد و منافقینی بخواهند وارد مرزها شوند و نیز در رسیدگی به گزارشات مردمی پیرامون موارد فوق، این‌ها از اموری است که از حریم خصوصی استثنا شده است.
 
حکم استفاده دولت از اطلاعات بانکی افراد برای توزیع یارانه
استاد حوزه علمیه درباره استفاده از اطلاعات خصوصی جامعه توسط دولت برای استفاده بهتر از منابع و توزیع مناسب‌تر منابع عمومی بیان داشت: از مباحث مهم روز استفاده از اطلاعات خصوصی مردم در بحث یارانه‌ها است که دولت در توزیع یارانه می‌خواهد به ثروتمندان یارانه ندهد حالا چه کسی ثروتمند است؟ نمی‌دانیم؟ چطور بدانیم. ساده‌ترین راه این است که بگوییم خودتان بیایید بگویید یا انصراف بدهید. اما راه دیگری هم هست که دولت بیاید با دسترسی به حساب‌های بانکی افراد نظارت کند و بگوید مثلاً افرادی که ماهیانه گردش مالیشان بیش از پنج میلیون تومان است یارانه به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. نه اینکه ثروتمند باشند نه بلکه به یارانه احتیاج ندارند. پس باید به حساب بانکی اشخاص مراجعه کنند. آیا حکومت می‌تواند برای توزیع یارانه به اطلاعات افراد ورود پیدا کند؟ یا اینکه از جزو حریم شخصی است و نمی‌تواند. این از موضوعاتی است که باید به آن پرداخته شود.
 
حکم نظارت بر عملکرد مأموران دولتی
وی درباره حکم نظارت بر عملکرد مأموران دولتی گفت: در حریم خصوصی در مسأله نظارت بر عملکرد مأموران دولتی یا شرکت‌های وابسته به شرکت‌های حکومتی مثل اینکه به حسابرسی از گردش مالی هیأت مدیره و غیره بپردازیم روایات و ادله بسیاری وجود دارد. منظور ما از نظارت، پایش رفتار و فعالیت‌ها و دیگر اطلاعات متغیر مانند واریز پول برای اثرگذاری، مدیریت و اثرگذاری و حمایت و یا احیاناً برای برخورد با آن‌هاست.
 
ابزارهای کنترل از راه دور از مصادیق تجسس
حجت‌الاسلام شهریاری تشریح معنای لغوی تجسس و معانی مترادف آن گفت: در سابق مخبر و جاسوس و ناظر به یک معنا تعبیر می‌شد که در عربی عیون گفته می‌شود. ولی بین این‌ها می‌شود فرق گذاشت در هر صورت نظارت به معنی پاییدن و نوعی تجسس است. برای نظارت بر مأموران دولتی و کارمندان نهادهای دولتی امروزه از ابزارهایی غیر از مشاهده استفاده می‌شود مانند دستگاه استراق سمع یا تلفن همراه، دستگاه کنترل عملکرد کارمندان، دوربین راهنمایی رانندگی در سطح شهرها، نصب دوربین‌ مداربسته در بانک‌ها و مراکز عمومی به طوری که با دوربین می‎شود مراقبت از راه دور کرد لذا در همه موارد معنی نظارت که مترادف با تجسس است صدق می‌کند.
 
اثبات لزوم نظارت بر حریم خصوصی مقامات نظامی
وی درباره مستندات مستثنیات حریم خصوصی گفت: در کتب تاریخی وارد شده است که در سنت رسول اکرم(ص) نقل شده است که ایشان هر زمانی برای سپاهی فرمانده‌ای را می‌فرستاد، چند نفر را برای مراقبت عملکرد فرمانده قرار می‌داد «سمعت رضا اذا کانَ رَسُولُ اللهِ (ص) اِذا بَعَثَ جَیْشاً فَاتَّهَمَ اَمیراً بَعْثَ مَعَهُ مِنْ ثِقاتِهِ مَنْ یَتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ» چرا که جایگاه فرمانده بسیار مهم و حیاتی است. وجه دلالت این است که وقتی حضرت کسی را به فرماندهی منصوب می‌کرد افراد موثق را با او می‌فرستاد تا اخبار را به حضرت برساند. یعنی پیامبر بر کسانی که منصوب می‌کرد نظارت می‌کرد و این یک رویه مستمر بوده است لذا از عمل حضرت جواز تجسس را استنباط می‌کنیم.
 
دلایل نظارت بر حریم خصوصی فرماند‌هان
استاد حوزه علمیه در تکمیل دلایل نظارت بر حریم خصوصی فرماند‌هان افزود: به استناد نهج‌البلاغه و کتب روایی، حضرت علی(ع) نیز در دوران خلافت خود افرادی را برای نظارت بر عملکرد مسئولان و افرادی که منصوب کرده بودند می‌فرستاد تا بر آن‌ها اشراف داشته باشد. در نهج‌البلاغه در جاهای مختلف به این امر اشاره شده است. حضرت در نامه‌ی 20 نهج‌البلاغه به زیاد بن ابیه که قائم مقام عبدالله بن عباس بوده است می‌نویسد: «وَ إِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً صَادِقاً لَئِنْ بَلَغَنِی أَنَّکَ خُنْتَ مِنْ فَیْ‏ءِ الْمُسْلِمِینَ شَیْئاً صَغِیراً أَوْ کَبِیراً لَأَشُدَّنَّ عَلَیْکَ شَدَّةً تَدَعُکَ قَلِیلَ الْوَفْرِ ثَقِیلَ اَلظَّهْرِ ضَئِیلَ الْأَمْرِ. وَ اَلسَّلاَمُ» به خدا سوگند یاد می‌کنم که اگر گزارش رسد که از غنایم و بیت‌المال مسلمین چیزی کم یا زیاد به خیانت برداشته‌ای، آن چنان بر تو سخت بگیرم که در زندگی کم بهره و بی‌نوا و حقیر و ضعیف شوی. به نظر می‌آید حضرت از شرایط زیاد بن ابیه مطلع بوده و به طور مستمر پیگیر اوضاع بوده و خبر آوردن برای حضرت یک رویه بوده است.
 
وی درباره وجه استدلال به این نقل افزود: وجه استدلال به این است که اولاً وقتی حضرت دست به تهدید می‌زند نشان می‌دهد که ابزارهای تهدید را دارد. از طرفی نشان می‌دهد که مدیر اصلی می‌تواند مستقیماً با مدیران منصوب هر چند باواسطه تماس داشته باشد چرا که زیاد بن ابی منصوب عبدالله بود و عبدالله منصوب حضرت.
 
نظارت بر قضات از مستثنیات حریم خصوصی
رییس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور با بیان اینکه حریم خصوصی در مورد قضات نیز مستثنیات دارد گفت: در نامه دیگری حضرت به شریح بن حارث که قاضی منصوب حضرت بوده است خطابی دارد. «لغنی أنک ابتعت داراً بثمانین دیناراً، وکتبت لها کتاباً، وأشهدت فیه شهوداً. فقال له شریح: قد کان ذلک یا أمیرالمؤمنین. قال: فنظر إلیه نظر مغضب ثم قال له:...» شریح خانه‌ای را با شرایط و جوانب خاصی به 80 دینار می‌خرد. حضرت در توبیخ این عمل وی می‌فرماید: خبر رسیده که فلان خانه را گرفتی و مکتوب کردی و شاهد هم گرفتی؟...حضرت با غضب نکاتی را به شریح می‌گوید و توبیخش می‌کند.
 
وی در خاتمه گفت: برای اثبات این نکته که حضرت عیون و ناظرانی برای نظارت می‌فرستاده روایات نقلی و شهادت تاریخی بسیار وجود دارد. در این روایت حضرت بر مسأله‌ای مثل خرید خانه که از امور جایز و نیز از جمله حریم خصوصی است نظارت می‌کند که این نوع تجسس توسط حضرت نشانه جواز آن است.