کارگاه های آموزشی از شیوه های جدید و نوین آموزش است، در روش کارگاهی تلاش می شود یک مجموعه مشخصی از اطلاعات را در یک فرصت محدود و به صورت فشرده در اختیار فراگیران قرار گیرد. معمولا از کارگاه ها در دوره های پودمانی و ارتقاء اطلاعات مخاطبان استفاده می شود. در شیوه آموزش کلاسی با فرصت بیشتری مجموعه اطلاعات منتقل می شود، ولی در روش کارگاهی به دلیل محدودیت زمان و فشردگی اطلاعات از این روش استفاده می شود.
در معاونت پژوهش حوزه های علمیه و معاونت های پژوهش صف، از شیوه کارگاهی به این دلیل استفاده می شود که در نظام آموزش حوزه علمیه، آموزش آشنایی با شیوه های پژوهشی پیش‌بینی نشده است. با توجه به نیازهای حوزه های علمیه و طلاب جوان به آشنایی با مهارت های پژوهشی در ابعاد مختلف آن، معاونت پژوهش حوزه را به این سمت برده که بخشی از این مهارت های پژوهشی را به صورت کارگاهی در اختیار طلاب قرار دهد. آموزش هایی مانند روش مطالعه، روش مباحثه، آشنایی با لغت نامه ها، (شامل دسته بندی مراجع لغت، روش استفاده از این لغت نامه ها، جایگاه آنها در بحث پژوهش)، آشنایی با منابع مهم دانش های دینی، آشنایی با کتابخانه ها (شامل دسته بندی کتابخانه ها، نظام طبقه بندی کتابخانه ها و ...)، آشنایی با روش تحقیق، روش تدوین پایان نامه و روش نگارش علمی.
آیا در نظام آموزشی حوزه، آشنایی با شیوه های پژوهش وجود ندارد؟
خیر، متاسفانه کمبود مهارت های پژوهشی در نظام آموزش حوزه دیده می شود. این خلاء وجود دارد و باید رفع شود. البته در طرح جدید در مقطع سطح یک، دو واحد آشنایی با روش های پژوهش پیش بینی شده است. اما این مقدار کافی نیست و ما در این زمینه هم پیشنهاد داده ایم که به جای دو واحد، چهار واحد آشنایی با مهارت پژوهشی گذرانده شود.
در کنار این چهار واحد در آنها چند مقطع، تکالیف پژوهشی را پیش بینی کرده ایم. مقاطع دوم، چهارم و پنجم، مقاطعی است که تکالیف نیز پژوهشی پیش بینی شده است.
در مقطع سال سوم و ششم یک تحقیق پایان پیش بینی شده است. به عنوان تحقیق پایانی دوره مقدماتی و دوره پایانی سطح یک. تا طلاب این دو مقطع بتوانند مهارت های خود را به صورت عینی در این تحقیقات به نمایش بگذارند.
ارزیابی این تکالیف پژوهشی که برای طلاب پیش بینی شده به چه صورتی است؟
ارزیابی تکالیف پژوهشی به عهده خود اساتید است و ارزیابی تحقیقات پایانی توسط معاونت پژوهش مدرسه انجام می‌شود. این فرایند در طرح جدید آموزشی پیش بینی شده است که امیدواریم عملیاتی شود. و این حجم محدود از آشنایی با مهارت های پژوهشی انجام شود.
معموملاً در نظام‌های آموزشی نمی آیند یک دوره آموزشی داشته باشند و پس از اینکه دانش پژوه این دوره را طی کرد بگویند بیایید یکسری آموزش های پژوهش را ببینید. نظام های آموزشی کارآمد، در مسیر خودشان مهارت های پژوهش را به تدریج در برنامه درسی فراگیران اشراب می کنند تا وقتی این فراگیر از مقطع آموزش فارغ التحصیل می شود تسلط کامل بر مهارت های پژوهشی داشته باشد. پیش بینی ما هم در فضای آموزش حوزه به همین ترتیب است که طلاب حتی الامکان در نظام آموزش، مهارت های پژوهش را فرابگیرند و این مهارت ها به تدریج در اختیار اینها قرار بگیرد تا با این مهارت ها آشنا شوند و وقتی به مقطع درس خارج محار کند، توانایی نگارش مقاله علمی تقریر، نگارش پایان نامه و نگارش تحقیق، را داشته باشند.
اگر نظام آموزش به این سمت برود، معاونت پژوهش می تواند به عنوان بازوی کمکی مساعدت کند تا این کارها به خوبی انجام شوند. ولی چون در نظام آموزش حوزه های علمیه اینچنین روندی انجام نمی شود، لذا ما بحث کارگاه‌های آموزشی را برای طلاب در نظر مطرح کردیم و در دست انجام داریم. چون اینها فرصت اینکه بتوانند به صورت منظم و ساعتی در طول هفته و یا در ماه در کلاس شرکت کنند را ندارند. ما از فرصت هایی که برای طلبه پیش می آید، مثلا یک فرصت دو روزه استفاده کرده ایم و در هر سال این کارگاه ها را با عناوین مختلف برگزار می کنیم.
بازخورد این کارگاه ها چطور است و تاکنون چند کارگاه برگزار شده است؟
تمام این کارگاه هایی که الان داریم برگزار می کنیم، همه آنها بازخورد رسمی دارد. یعنی فرم هایی وجود دارد که هم نظرات اساتید گرفته می شود، هم نظرات دانش پژوهان و هم در سیستم این اطلاعات تحلیل می شود.
تاکنون حدود 200 کارگاه را در جمع طلبه های سطح یک و سطح دو برگزار کرده ایم و تمام این کارگاه ها این فرم های تحلیل و ارزیابی را دارند و نتایج آنها قابل ارائه و تحلیل است. برای طلبه سطح چهار، دوره های منظم روش تدوین پایان نامه داریم که تاکنون ده دوره برگزار شده و حدود 300 طلبه سطح چهار حوزه این دوره ها را گذرانده اند. در اینجا یک تعامل خوبی با بخش مدارج علمی انجام شده و آن اینکه، بخش مدارج علمی از طلابی که درخواست تدوین پایان نامه دارند می خواهد که گواهینامه گذراندن دوره های پایان نامه نویسی که توسط معاونت پژوهش انجام شده را ارائه کنند. تا امکان اینکه در فرایند تدوین رساله قرار بگیرند برای آنها فراهم شود.
روش برگزاری این کارگاه ها به چه صورتی می باشد؟
معاونت پژوهش حوزه در دو قالب کارگاه ها را برگزار می کند. برخی اوقات مدارس و مراکز تخصصی حوزه می خواهند کارگاهی را برگزار کنند، خودشان برنامه و استاد دارند و کارگاه را برگزار می کنند، در این صورت ما برنامه حمایتی را برای آنها داریم. راه دوم این است که واحد آموزشی امکان برگزاری کارگاه را ندارد، در این موارد در صورت تمایل و نیاز مدارس به برگزاری کارگاه، این کارگاه را برگزار کنیم.
آیا غیر از برگزاری کارگاه ها، فعالیت های دیگری هم در جهت ارتقای سطح پژوهشی طلاب انجام می شود؟
بله، در کنار بحث کارگاه های پژوهشی، فعالیت های دیگری هم پیش بینی شده است. مانند انجام کارورزی های کلاسی، ارائه کنفرانس علمی، همکاری در قالب کانون های علمی مدارس، مشارکت در انتشار نشریه علمی مدرسه، نگارش تحقیق پایانی در مقطع مقدماتی یعنی پایان سطح 1 و 2 و 3. این فعالیت ها از اموری است که به تدریج طلبه ها را وادار می کنند آنچه را که در بخش آموزش فراگرفته اند به صورت عملی در حوزه پژوهش و تحقیق به کار بگیرند و مورد استفاده قرار دهند.
لزوم ایجاد سیستمی برای شناسایی طلاب نخبه
این کارهایی که انجام می شود ضرورت دیگری را می طلبد و آن اینکه آموخته های طلبه در زمینه مهارت های پژوهشی باید در کارنامه علمی طلبه ثبت شود که به تدریج مشخص شود که طلبه در دوران تحصیل با چه مهارت‌هایی آشنا شده است. در تعامل با این مهارت ها چگونه عمل کرده؟ آیا عملکرد قابل قبولی داشته یا خیر؟ طلبه استعداد پژوهشی ویژه ای داشته یا نه؟ آیا طلبه دارای استعداد برتر است یا نه؟
متاسفانه مشکلی که وجود دارد این است که حوزه هیچ سیستمی برای شناسایی طلبه های با استعداد و نخبه ندارد. و فعالیت های پژوهشی طلاب در هیچ جایی ثبت نشده و نمی‌شود، اولا طلبه فعالیت پژوهشی نداشته، ثانیا اگر هم طلبه به لحاظ علایق شخصی خودش، فعالیت پژوهشی داشته باشد، این فعالیت ها در هیچ کجا ثبت نشده است. تنها پژوهشی که از طلبه می خواهیم این است که وقتی طلبه سطح سه را به اتمام می‌رساند از او می‌خواهیم که یک پایان نامه نیز بنویسد ولی قبل از آن هیچ فعالیت پژوهشی از او نمی خواهیم. اما اگر فعالیت های پژوهشی طلاب قبل از سطح سه و در طول دوره آموزش، به آنها یاد داده شود و بعد این فعالیت ها سال به سال در پرونده علمی طلبه ثبت شود. آن وقت می توانیم استعدادهای برتر حوزه را در زمینه های مختلف شناسایی کرده و از آنها استفاده کنیم.
آیا معاونت پژوهش حوزه برای حضور طلاب در مقاطع بالاتر از سطح سه و حضور در درس خارج هم برنامه ای درنظر گرفته است؟
بله، طلبه ای که وارد درس خارج می شود فقط نوشتن پایان نامه سطح سه یا پایان نامه سطح چهار برای او کافی نیست. پیش بینی که برای این کار شده و طرحی که وجود دارد این است که طلبه وقتی وارد سطح سه شد کار پژوهشی به صورت خیلی جدی در برنامه طلبه قرار گیرد. این امر اقتضا می کند که ما در برنامه تحصیلی طلبه در مقطع درس خارج، نگارش مقالات علمی به صورت جدی پیش بینی شود. در حال حاضر طلبه وقتی یک سال در درس خارج شرکت کرد در آخر سال یک مصاحبه شفاهی از او به عمل می آید که معلوم شود خروجی این آقا در درس خارج چه بوده است؟ آیا درس استاد را درست فهمیده یا خیر؟
خوب ما به جای اینکه یک مصاحبه شفاهی از طلبه بگیریم که نتیجه آن در هیچ کجا ثبت نمی شود می توانیم بگوییم طلبه در پایان سال یک مقاله علمی به عنوان حاصل کار بنویسد که این مقاله در کارنامه علمی او ثبت می شود و این مقاله مبنای ارزیابی در طول سال های بعدی قرار بگیرد. که معلوم شود طلبه در سال دوم و سوم ، نسبت به سال اول چقدر پیشرفت داشته است؟ آیا مقاله او بهتر شده یا نه؟ و این روند ادامه داشته باشد.
اگر طلبه هایی که در درس خارج شرکت می کنند حدوداً 25000 نفر باشند اگر حتی 20000 طلبه یک مقاله 20 صفحه ای در پایان سال بنویسد در سال 20000 هزار مقاله علمی خواهیم داشت که یک منبع بسیار خوب و عظیمی است. با استفاده از این مقالات می توان مجلات مختلفی را منتشر کرد.
مجموعه این طرح ها در واقع چشم اندازه های ما برای تحقق نقش پژوهشی طلبه در نظام حوزه علمیه بود که به دنبال این هستیم که اگر ان شاء الله طرح آن تصویب شود می تواند تحول عظیمی را در سطح حوزه ایجاد کند. در حال حاضر تولیدات علمی حوزه در سطح کلان کشور سهم بسیار ناچیزی دارد و بسیاری از کارهایی که در حوزه انجام می شود در تولیدات علمی کشور لحاظ نمی شود. علت آن این است که مقالات تولیدی و فعالیت های پژوهشی در قالب های منظمی تکثیر و در دسترس قرار نمی گیرد. این کارها باید تکثیر و در قالب مجلات علمی پژوهشی و علمی ترویجی در پایگاه‌های استنادی نمایه شوند. اگر تولید علمی ما به این میزان برسد آن وقت می‌بینید که چه تحول عظیمی در حوزه علوم انسانی و اسلامی ایجاد می شود.
آیا کارگاه های پایان نامه نویسی فقط برای طلاب سطح چهار است؟
خیر. در حال حاضر طلاب سایر مقاطع نیز می توانند از این کارگاه ها بهره مند شوند. ولی به صورت خاص و منظم این کارگاه ها برای طلاب سطح چهار برگزار می شود. و ما آمادگی این را داریم که این کارگاه ها را برای طلاب سطح سه نیز به صورت منظم و برنامه ریزی شده انجام دهیم. که البته مقدمات آن فراهم شده است و انشاءالله از سال جاری آموزش کارگاهی روش پایان نامه‌نویسی بصورت منظم برای این سطح نیز برگزار خواهد شد.