اجتهاد: آیا راه علم به وقایع عاشورا منسد است یا منفتح؟ و اگر منفتح است چگونه باید دسترسی پیدا کرد؟ و اگر منسد است وظیفه چیست؟

میلانی: وقایع عاشورا مثل سایر وقایع در تاریخ اسلام است. علم به مقداری از این واقعه داریم که جای هیچ شک و شبهه نیست، چون آن ها به تواتر رسیده اند و یا محفوف به قرینه هستند، و مقداری از این واقعه عاشورا به تواتر نرسیده است و در آن ها خبر مفید علم نداریم. البته می شود گفت که این قسم خیلی کم است. ما نمی توانیم در همه وقایع به جزئیات آن وقایع علم پیدا کنیم. فرض کنید، جنگ بدر واقعه متیقن و خبری متواتر است، اما قسمی از جزئیات واقعه به تواتر به ما نرسیده و علم نداریم؛ و هکذا سایر حروب و غزوات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و یا حروبی که بعد از پیغمبر اکرم اتفاق افتاده است مثل واقعه صفین یا جمل و امثال ذلک؛ و حادثه کربلا و واقعه عاشورا هم همین طور است. ما هستیم و آنچه در منابع به ما رسیده است. البته باید منابع معتبر را لحاظ کنیم. باید به روایاتی که بزرگان علمای ما در واقعه کربلا نقل کرده اند اعتماد کنیم، و هرگاه لازم باشد به روایات دیگران مراجعه کنیم که البته مراجعه می کنیم، مخصوصاً کتاب طبقات ابن سعد و کتاب ابن الجوزی و امثال این ها.

بنابراین نمی توانیم بگوییم که راه علم به وقایع عاشورا منسد است مطلقاً و نمی توانیم بگوییم منفتح است مطلقاً، اما مگر علم لازم هست؟ وثوق و بلکه عدم علم به خلاف کافی است.

اجتهاد: با توجه به اینکه فرمودید باید به مقاتل و نقل های معتبر رجوع کرد، حجیت مقاتل موجود و در دسترس را چگونه ارزیابی می کنید؟

میلانی: ما در درجه اول به کتبی مراجعه می کنیم که بزرگان ما نوشته اند و به روایاتی که بزرگان ما نقل کرده اند اعتماد می کنیم. بعضی ها خیال می کنند که به هر کتابی که نوشته شده می شود اعتماد کرد یا تمام آنچه راجع به سیدالشهدا علیه السلام، در مجالس و محافل گفته می شود از کتاب خاصی است، در حالی که این طور نیست. مطالبی که علما و خطبای ما در منابر و محافل بیان می کنند از کتاب های مختلفی است که قسمی از آن کتب، کتاب های معتبری هستند، البته بعضی از کتاب ها روایات شاذی دارند و معمولاً علمای ما با آن روایات شاذی که در بعضی از کتب موجود هست موافقت نمی کنند. لذا نمی شود همه مقاتل را صد درصد قبول کرد و نمی شود باز صد درصد کتب مقتل را نفی و انکار و رد کرد.

به هر حال، یا انسان خودش محقق هست، در روایات و کتب نظر می کند و تحقیق می کند یا اگر شخصی به آن مرتبه از تحقیق نرسیده مطلبی را که نقل می کند خوب است که مستند نقل کند، به کتاب و منبع ارجاع بدهد و بگوید که فلانی در فلان کتاب چنین نقل کرده است. این راه صحیحی است که اگر همه ملتزم بشوند بسیار خوب است. البته تأکید می کنم تسرّع در تکذیب اخبار صحیح نیست.

اجتهاد: آیا برای اثبات لوازم یک امر مستحب مثل عزاداری و یا ملحقاتش می توانیم به قاعده تسامح در ادله سنن تمسک کنیم؟

میلانی: اولاً قاعده تسامح در ادله سنن را در اصول نپذیرفتیم.

ثانیاً قاعده تسامح در ادله سنن مدرکش اخباری است که از آن ها به اخبار مَن بلغ تعبیر می شود؛ مضمون این اخبار این است که اگر روایتی از طرف ما رسید و در آن روایت آمده که اگر فلان عمل را انجام بدهید، فلان اجر در برابر آن عمل داده می شود، اگر انسان عمل به این روایت کند، خداوند متعال آن اجری را که به گوش او رسیده، به او می دهد، هرچند که آن روایت از طرف اهل بیت علیهم السلام صادر نشده باشد. این مضمون اخبار مَن بلغ است که در علم اصول مطرح می کنند.

آیا در قضایای سید الشهداء علیه السلام اخبار مَن بلغ جا دارد؟ چون در خصوص خیلی از این شعائری که انجام می شود روایتی وارد نشده تا بگوییم اخبار مَن بلغ یا قاعده تسامح این عمل را اصلاح می کند و اجری داده می شود.

ما در شعائر سیدالشهدا علیه السلام دو مرحله بحث داریم. یک مرحله بحث در مقتضای اصل اوّلی است. مقتضای اصل عملی، برائت، اباحه و حلیت است. اگر دلیلی بر منع وارد شد از مقتضای اصل دست برمی داریم. این یک مرحله است.

در مرحله دوم پس از اینکه اصل بر حلیت و جواز و اباحه شد، می خواهیم ببینیم بر این کار مباح اجری هم داده می شود یا داده نمی شود. این موقوف بر این است که این عمل که الآن مباح است تحت عمومات تعظیم شعائر و عمومات دیگر مندرج بشود.

اگر در عمومات مندرج شد، آن وقت اجر داده می شود. پس به قاعده تسامح در ادله سنن در این امور مراجعه نمی کنیم.

اجتهاد: فرمودید قاعده تسامح اینجا اصلاً مجرا ندارد، لکن بعضی ها اشکال کردند که اجرای قاعده تسامح ممکن است بعضی مواقع منجر به بدعت بشود، البته اگر بدعت را امری غیر قصدی بدانیم. نظر شما در این رابطه چیست؟

میلانی: ببینید من دوباره تکرار می کنم. ما در خصوص گریه برای سید الشهداء علیه السلام روایت داریم که هم قول معصوم علیه السلام بوده که امر کردند و هم فعل معصوم بوده است؛ اما در خصوص مثلاً سینه زدن، یادم نمی آید روایتی وجود داشته باشد.

اما این سینه زدن اشکال دارد؟ مورد نهی است؟ آن کسی که بخواهد بگوید مورد نهی است باید اقامه دلیل کند؛ و الّا ما هستیم و مقتضای اصل، اصل می گوید این کار جایز است.

حالا اگر یک کسی خواست این کار را به عنوان یک عمل مستحب انجام بدهد و خداوند متعال اجری بابت این کار بدهد، با فرض اینکه در این خصوص روایتی نداریم، باید تحت عمومات «یحزنون لحزننا» مندرج بشود، عموماتی که می گوید جزع بر سیدالشهدا علیه السلام جایز است و اجر دارد. عمومات تعظیم شعائر، عمومات احیای امر اهل بیت علیهم السلام، اگر عملی تحت این عمومات مندرج شد اجر داده می شود. پس ربطی به قاعده تسامح در ادله سنن ندارد.

اجتهاد: در تزاحم بین یک عمل مستحبی مثل اقامه عزا بر وجود مقدس آقا سید الشهداء علیه السلام و کراهت برخی از امور مثل سیاه پوشیدن، چه باید کرد؟

میلانی: اولاً قانون تزاحم در اینجا باز مصداقیت ندارد؛ و این یک چیزی است که اهل فضل می دانند که تزاحم قاعده و قانونی است که این مسئله از صغریات آن قانون نیست. این اولاً.

ثانیاً، ما در مسئله سیاه پوشی بر سیدالشهدا سلام الله علیه روایت داریم؛ و فعل امام علیه السلام، فعل اهل بیت علیهم السلام بوده است. مثلاً در مورد سیاه پوشیدن برای امیرالمؤمنین علیه السلام روایت داریم که امام مجتبی علیه السلام برای حضرت سیاه پوشیدند. من این روایت را در کتاب ناگفته هایی از حقایق عاشورا آورده ام و کذلک بر سیدالشهدا علیه السلام، اهل بیت سیاه پوشیدند. پس اگر سیاه پوشیدن مکروه باشد در این مورد، تخصیص می خورد.

اجتهاد: بعضی مواقع در عزاداری ها یک سبکی از موسیقی ها را اجرا می کنند، حکمش چیست؟ آیا موسیقی مجاز داریم؟

میلانی: من نمی دانم موسیقی مجاز یعنی چه؟ باید موضوعاً و حکماً مشخص بشود و تحقیق بشود.

اگر قائل شدیم به اینکه موسیقی مجاز داریم، قهراً این کاری را که در عزاداری و یا غیر عزاداری، انجام می دهند، مجاز است. اصلاً چرا بحث کنیم؟ چرا سؤال کنیم؟ اگر بنابراین است که موسیقی مجاز داشته باشیم، پس در عزاداری سید الشهداء علیه السلام موسیقی مجاز جایز است، جای بحث نخواهد بود.

اما اگر اساساً موسیقی مجاز نداریم و آنچه الآن در بعضی از عزاداری ها هست موسیقی است، این برمی گردد به نظر مراجع تقلید که مردم مقلد مراجع هستند، مراجع باید در این مورد نظر بدهند، چون تابع مراجع تقلید هستند.

اجتهاد: در رابطه با بررسی فقهی شعائر دینی اینکه ما بیاییم شعائر دینی را بررسی کنیم این یک امر موردپسندی است یا همین که یک مسئله ای به عنوان شعار مطرح شد دیگر ما نباید بحثی درباره اش داشته باشیم؟

میلانی: این ضابطه دارد. چیزی که برای مذهب یا برای عزاداری سیدالشهدا علیه السلام شعار شد ضابطه دارد. مثلاً «أشهد أن علیّاً ولی الله» در اذان شعار است. یا مثلاً قرآن که خوانده می شود، بعد از اینکه تلاوت تمام شد«صدق الله العلی العظیم» شعار شده است، چون دیگران «صدق الله العلی العظیم» نمی گویند.

باید ببینیم شعاریت یک شعار، ملاک و ضابطه اش چیست؟

وقتی اعمالی به عنوان عزاداری سیدالشهدا علیه السلام انجام شد و مدت زمانی بر این اعمال گذشت. در این اعمال عموم مردم مشارکت داشتند و مراجع تقلید، مخصوصاً مراجعی که در زمان های مختلف بودند و نفوذ کلمه داشتند، آن ها منع نکردند. قهراً به مرور زمان این اعمال از شعائر می شود. ولی عمده همان بود که قبلاً عرض کردم. ما باید به مقتضای اصل نگاه کنیم، اگر مقتضای اصل اباحه و حلیت و برائت باشد و دلیلی بر نهی نداشته باشیم، بلکه در تحت عامی از عمومات مندرج بشود، شعاریت چنین عملی قهراً مورد قبول خواهد بود. شعار اساساً یعنی آن چیزی که مردم یا یک مذهب، یا یک امت و یا یک دین به آن چیز شناخته می شود؛ و الآن در هرجایی که عزاداری سیدالشهدا علیه السلام منعقد بشود، هر کسی نگاه کند می گوید این ها شیعه هستند. این ها محبین اهل بیت علیهم السلام هستند، این ها عزادار سیدالشهدا علیه السلام هستند، شعاریت معنایش این است.

اجتهاد: نظر حضرتعالی در رابطه با برخی شیوه های عزاداری نظیر قمه زنی چیست؟

میلانی: بحث ما الآن به مقتضای ادله و عناوین اولیه است. بحث ما در این جهت است و فعلاً در عناوین ثانویه بحث نمی کنیم. اگر عنوان ثانوی پیدا شود، باز آن عنوان ثانوی مُحَکَّم خواهد بود، لکن تشخیص عنوان ثانوی با خود مکلَّف است.

اجتهاد: آیا تشخیص عناوین ثانوی، به عهده مراجع نیست؟

میلانی: اگر مراجع برای مقلّدین بیان کنند خوب است؛ اما اگر بیان نکردند به عهده خود مکلف است. من مثالی می زنم. ما می گوییم که لا صلاه إلّا بطهور. کسی که می خواهد وارد نماز بشود باید طهارت داشته باشد. باید وضو داشته باشد مثلاً. این عنوان اولی است و این هم دلیلش. دوباره می گوییم اگر برای کسی وضو گرفتن یا استعمال آب مضر بود، بر او واجب است تیمم کند، چرا؟ به دلیل اینکه استعمال آب برای او مضر شد. قاعده لا ضرر ولا ضرار به عنوان یک دلیل ثانوی در اینجا مُحَکَّم می شود، این ضرر اگر برای شخصی وجود داشت، تکلیف او از وضو و استعمال ماء به تیمم مبدل می شود.

حالا اگر یک کسی گفت من می دانم که استعمال آب برای من مضر نیست، بر او واجب است وضو بگیرد. اگر کسی احتمال داد که غسل و یا وضو برای او مضر است، به دلیل اینکه هوا سرد است مریض می شود، حکم او مبدل به تیمم می شود. تشخیص این موضوع به مکلف برمی گردد. فقیه نمی تواند به او بگوید که آقا وضو برای تو مضر است، ممکن است بگوید نه مضر نیست. یا فقیه بگوید مضر نیست، او بگوید نه آقا مضر است. تشخیص عنوان ثانوی و عمل به مقتضای عنوان ثانوی و دلیلش به عهده مکلف است. بله هر جا فقیه عنوان ثانوی را بیان کند، مقلدش باید اطاعت کند.

اجتهاد: حالا فرض کنید فقها عنوان ثانوی را بیان نکردند و لذا در مسئله قمه زنی عده ای تشخیص دادند که به همان عنوان اولی باقی است، عده ای از مکلفین هم تشخیص دادند که عنوان ثانوی مثل وَهن منطبق می شود، آیا این، موجب هرج و مرج و اختلاف نمی شود؟

میلانی: خیر، هرج و مرج لازم نمی آید. شما در مسئله عید فطر چه کار می کنید؟ در عید فطر اگر برای فقیهی ثابت شد که امروز عید است و روزه گرفتن حرام است، مقلدینش نماز عید می خوانند و افطار می کنند. اگر فقیه دیگری بگوید امروز روز سی ام ماه مبارک رمضان است مقلّدین او باید روزه بگیرند. و این داستان مکرّراً اتفاق افتاده و هر کس به وظیفه خود عمل کرده. اگر در یک موردی عنوان ثانوی پیدا شد و این عنوان ثانوی برای جمعی از مکلفین مسلّم شد، یا برای فردی از مکلفین مسلم شد، بر او واجب است که به مقتضای عنوان ثانوی عمل کند.

اجتهاد: تدوین کتابی در رابطه با فقه عزاداری را چگونه ارزیابی می کنید؟

میلانی: اگر کسی که این کار را انجام می دهد از جمیع جهات اهل باشد، کار خوبی است. چون در امور سیدالشهدا علیه السلام و ما یتعلّق به کربلا و عاشورا گاهی حرف هایی از نااهلان هم می شنویم؛ متأسفانه دخالت می کنند، اظهار نظر می کنند، و آن ها موجب دردسر و یا اختلاف بین مردم می شوند. اگر اهل باشند چه مانعی دارد؟

یعنی به مقتضای ادله و قواعد و اصول رسیدگی بشود و بیان شود، چه اشکالی دارد. کار علمی فقهی است، خوب است.

اجتهاد: آیا در رابطه با فقه عزاداری، مطلب خاصی هم در ابواب فقهی وجود دارد؟

میلانی: الآن چیزی به نظرم نمی رسد چون این ها یک موضوعاتی هستند که یا دلیل خاصی دارند، مثل گریه بر سیدالشهدا علیه السلام که دلیل خاص دارد. یا دلیل خاص ندارد ولی عمومات و اطلاقات منطبق است. الآن چیزی به نظرم نمی رسد.