شریه علمی-فرهنگی رهنامه پژوهش به تولید، جمع آوری و انتشار مطالب اختصاصی طلاب و فضلا می پردازد که در شماره های گوناگون به ارائه مطالب این نشریه خواهیم پرداخت.

روش‌شناسی پژوهش در علوم حدیث | حجت الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی

سؤال: گفته شده که روش شناسی پژوهش متناسب با موضوع هر علمی متفاوت می شود. آیا در علوم حدیث نیز این قاعده جاری است؟ تفاوت پژوهش در علوم حدیث با پژوهش در سایر علوم چیست؟

استاد: از شما و مجله وزینتان تشکر می کنم. می توانیم بگوییم چهار ویژگی در روش پژوهش حدیثی وجود دارد که اگرچه در پژوهش های دیگر باید باشد، در اینجا چشمگیرتر و قابل توجه تر است. یکی اینکه پژوهش حدیثی متن محور است؛ یعنی بیش از آنکه بر تحلیل های ذهنی و داشته های فکری تمرکز کند، بر متن و نص تکیه می کند؛ از این رو در حدیث پژوهی بیشتر از آنکه به استدلال و استنتاج های فکری و تشکیل قیاس و کارهای فلسفی نیازمند باشیم، به برداشت های عمیق و درست از متن نیاز داریم. در واقع در حدیث پژوهی یک چیز بیشتر نداریم و آن متن است؛ اما این متن ملابسات و ضمائم و قراینی دارد که باید به آنها توجه کنیم.

مسئله دوم این است که حدیث پژوهی به تتبع فراوان نیاز دارد؛ مثلاً در علوم کلامی یا فلسفی شاید بتوانیم ساعاتی طولانی به فکر و استدلال و تحلیل ذهنی درباره دو یا سه گزاره فلسفی بپردازیم؛ اما در حدیث نیازمند تتبع فراوانیم. گاهی حدیثی مشکل و غیر روان با اصطیاد و به چنگ آوردن چند حدیث مشابه یا ناظر حل می شود، بدون اینکه به تحلیل های دور و دراز ذهنی نیاز باشد. بنابر مسئله دوم، نمی توانیم در مسئله حدیث به یک یا دو حدیث اتکا کنیم.

مسئله سوم این است که باید طولانی بودن فرایند پژوهش در حدیث را به جان بخریم. گاهی بسیار طول می کشد که از متنی بتوانیم به سؤالی پاسخ بدهیم یا از سؤالی به متنی مستند و قابل احتجاج درباره آن سؤال برسیم. حتی اگر پژوهش های درون حدیثی را در نظر بگیریم، گاهی بسیار زمان می برد که از معنای مبهم یک حدیث به معنایی روشن از آن دست پیدا کنیم. گاهی مراحل حدیث پژوهی طولانی تر از پژوهش های دیگر می شود. مجموع اینها ما را به کتابخانه ای عظیم و تخصصی حدیث نیازمند می کند. به دلیل اهمیت مسئله لفظ و نص در حدیث، نیاز پیدا می کنیم از نرم افزارهایی توانا در جستجوی لفظی استفاده کنیم. در مسائل تجربی و جامعه شناسی ممکن است هیچ گاه نیازی به نرم افزار پیدا نکنیم یا در نهایت برای تحلیل آماری نیازمند نرم افزار شویم؛ اما در علوم حدیث از همان ابتدا به نرم افزار نیاز داریم. در این مسئله باید تلفیق نیروی انسانی و فکر فردی با نرم افزار رایانه ای و فکر جمعی صورت بگیرد.

سؤال: لطفا در روش شناسی تحقیق، مراحل تحقیق در علوم و معارف حدیث را از مسئله شناسی تا تطبیق ذکر فرمایید.

استاد: هر مسئله پژوهشی ابتدا باید مطالعات میدانی درباره مسئله شناسی انجام دهیم؛ یعنی از پرسش شروع کنیم، نه از مواد خام. وقتی از پرسش شروع کنیم، مواد خام مرتبط با آن را می توانیم بچینیم و مواد زاید و احادیث کم ارتباط را نمی توانیم بیاوریم؛ در واقع به پژوهش جهت می دهیم. مسئله شناسی از مطالعات میدانی حاصل می شود؛ یعنی مجلات را بخوانید و شبهات جامعه را در نظر داشته باشید و با نسل جوان و روشنفکران و محققان آن عرصه در ارتباط باشید؛ این مطالعات میدانی شما را به مسئله شناسی می رساند. در کنار مسئله شناسی به زمینه شناسی نیاز داریم. زمینه شناسی حاصل مطالعات گسترده است، نه مطالعات متمرکز؛ یعنی مطالعات باید در عرصه وسیع تری از حدیث صورت بگیرد تا زمینه های تحقیق فراهم شود، چه در سؤال شناسی و چه در حل مسائل حدیثی؛ مثلاً اگر بخواهید چرایی تندی حرکت امام حسین(علیه السلام) و نرمی حرکت امام حسن(علیه السلام) را بررسی کنید، نمی توانید فقط به مطالعات حدیثی اکتفا کنید و باید مطالعات تاریخی و جامعه شناختی آن عصر را پی بگیرید. این مسئله و زمینه شناسی دو پله اول اند. باید سؤال را به مسئله پژوهشی تبدیل کنید. پرسش یک خراش ذهنی کوچکی در ذهن است؛ اما باید با مباحثه و گفتگو آن را به مسئله تبدیل کنید. وقتی پرسش تبدیل به مسئله شد، می توانید پژوهش را سامان و جهت بدهید.

جهت دادن پژوهش مهم است و مانند قطب نما عمل می کند. جهت دادن با چند پرسش فرعی امکان پذیر است. پرسش اصلی و کلی، قطب نما است که جهت کلی را نشان می دهد؛ مثلاً کوه بزرگی را نشانه قرار می دهید و به سمت آن می روید؛ اما وقتی به سیل بند، رودخانه یا دره برسید، باید اندکی تغییر جهت بدهید و باز باید به سمت کوه روانه شوید. نقش سؤال های فرعی اینجا ظاهر می شود اینکه از چه راهی باید کانال بزنید و به مسئله اصلی برگردید. کار شما تازه شروع می شود؛ یعنی در واقع باید بتوانید عناصر واسطه ای بین مسائل و مواد خام را پیدا کنید؛ مثلاً تجمل را به این صورت در روایات نداریم. تجمل در زبان عربی و حدیث چیز خوبی است، یعنی جمال و زیبایی؛ «ان الله جمیل و یحب الجمال». تجمل به مفهومی که در فرهنگ ما وجود دارد، ناپسند است. در اینجا باید گفت این مفهوم با چه مفهومی در حدیث مرتبط است که آنها را پیدا کنم. ابتدا پرسش و مسئله را تحلیل ذهنی می کنیم و بعد کلیدواژه هایی را می یابیم که این سرمایه اصیل و اصلی ما را با مفاهیم مرتبط آن در حدیث پیوند بدهد. این عنوان های واسطه همیشه لازم اند. اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم، اینها لبه های تماس منبع با سؤال ما هستند. این لبه های تماس را باید مشخص کنیم؛ مثلاً از طریق تحلیل ذهنی به دست می آوریم که یکی از مؤلفه های تجمل، تکلف است؛ یعنی کسی که تکلف دارد، به تجمل می رسد. تکلف در احادیث ما چگونه بیان شده است؟ مؤلفه دیگر اسراف و تبذیر است. می توانیم اینها را ترکیب کنیم و به فربه سازی مواد و تنومندکردن ساقه پژوهش بپردازیم. وقتی این کار را انجام می دهید، با توجه به اینکه موادتان را با کمک نرم افزار گرد می آورید، اسناد و روایات و منابعی به دست می آید که به کار شما نمی آید. به این کار هرس کردن می گوییم؛ مانند کاری که در باغ انجام می شود؛ یعنی چیزهایی را که به کار نمی آید کنار بگذارید. پس از این مرحله به نتیجه گیری می رسید.

در نتیجه گیری با اسنتاج های ذهنی کار دارید؛ به تحلیل ، قوت فکری، داشته های منطقی و داشته های بیرون از حدیث نیاز دارید. تا اینجا بیشتر تتبع و تحلیل است و از اینجا به بعد بیشتر تحلیل و استنتاج؛ اما در مرحله تدوین باید حتماً نیاز روز را ببینید. یعنی عناوینی که در یک تحقیق حدیثی ارائه می دهید، چه عناوین اصلی و چه فرعی، باید به پرسشی از جامعه پاسخ بدهد. فرض کنید درباره خیر و شر کار می کنید، ممکن است پرسش اصلی تان پرسشی فلسفی باشد مثل «آیا خیر در جهان وجود دارد؟» که می خواهید پاسخ آن را از دیدگاه روایات بیابید. گاهی ممکن است پرسش شما اقتصادی و فردی باشد؛ مثل اینکه «خیر جامعه یا فرد چگونه حاصل می شود؟». عنوان هایی که برای تدوین و فصل بندی قرار می دهید، باید مرتبط با پرسش باشند. ممکن است کسی بپرسد «خیر اقتصادی، خیر همسرداری، خیر خانواده چگونه است؟» باید تدوین و عرضه شما مرتبط با این پرسش باشد.

سؤال: از مسئله شناسی باید به نیاز روز پل بزنیم یا از تحلیل و نتیجه گیری؟ این طور که متوجه شدم که ظاهراً باید بعد از آنکه مراحل طی شد، از نتیجه گیری به نیاز جامعه و روز پل بزنیم. آیا نیاز است که در مسئله شناسی هم به نیاز روز توجه کنیم؟

استاد: گفتم در مرحله تدوین، نه در مرحله تحلیل. مرحله تحلیل قبل از تدوین است. بعد از تحلیل و استنتاج باید تدوین و عرضه کنیم. در عرضه باید دوباره با سؤال ها ارتباط برقرار کنیم؛ یعنی مسئله کلی تان را از جامعه می گیرید و وقتی می خواهید دوباره تدوین کنید، باید سؤال ها را در نظر بگیرید. نباید صرفاً به مواد خامی که گرد آورده اید، بیندیشید. در تدوین باز باید آن سؤال ها زنده شوند؛ استنتاج قبل از تدوین است. استنتاج یعنی ارتباط درونی احادیث مانند تخصیص و تبیین و رد و مسائل دیگر را بررسی کنید. در عرضه و تدوین باید دوباره فکر سؤال ها باشید. مسئله اول کلی است و مسائل بعد باید ریزتر شود.

سؤال: در مسئله شناسی که باید به نیاز روز جامعه نگاه کنیم، آیا می توانیم به مسئله هایی که در رشته های دیگر است توجه کنیم؟ مثلاً مسائلی را که در اقتصاد روز به وجود آمده ببینیم و سعی کنیم با حدیث به آنها جواب بدهیم.

استاد: مسئله شناسی از مطالعات میدانی به دست می آید. مطالعات میدانی شامل علوم هم می شود.

سؤال: چه بسا احادیث مسائلی را پررنگ کرده باشند؛ در حالی که مسئله جامعه نیست. آیا این نحوه برخورد با احادیث باعث نمی شود که از چارچوب فکری احادیث بیرون برویم؟

استاد: باید ببینیم مطلوبات جامعه با نیازهای جامعه فرق دارد یا نه. ممکن است جامعه درخواست انجام کاری را داشته باشد، ولی آن نیاز، مصنوعی باشد. همچنین ممکن است نیاز واقعی جامعه مغفول بماند. اگر در احادیث به استناد قابل قبولی رسیدیم، یعنی احساس کردیم که این احادیث، مثلاً احادیث طبی یا خوراکی واقعاً صادر شده اند، نمی توانیم بگوییم چون فعلاً جامعه در غذا به خوراکی های گیاهی نیاز ندارد، این احادیث را عرضه نکنیم؛ هرچند جامعه به آن توجه نداشته باشد یا مطلوبش خوردن پیتزا و غذاهای چرب و شیرین باشد. شاید احادیث گفته شده اند تا جامعه را توجه بدهند. در مسئله اخلاقیات نیز ممکن است بگوییم الان خیلی برای جامعه مسئله نیست که مثلاً کسی سلام می کند یا نمی کند؛ اما وقتی می بینیم ده ها حدیث در مورد این مسئله ریز آمده است، احساس می کنیم که خیلی باید مؤثر باشد. چرا جامعه آن را درخواست نمی کند؟ اگر جامعه کاملاً سالم و فرد کاملاً سالم باشد، درخواست هایش مطابق با نیازهایش خواهد بود؛ اما همان طور که به جز افراد اندک، آدم کاملاً سالم پیدا نمی کنیم، جامعه کاملاً سالم نیز پیدا نمی کنیم. انسان بیمار ممکن است میلش به غذایی ، خوب یا بد، برود، ولی واقعاً نیاز بدنش آن نباشد. جامعه هم ممکن است این گونه باشد. باید بتوانیم نقاط اشتراک نیاز و درخواست را پیدا کنیم؛ یعنی هم چیزی که نیاز جامعه و هم درخواست جامعه است؛ مثلاً امروزه در مسئله اقتصادی، جامعه دوست دارد رزق و روزی اش فراوان شود و روایات زیادی در این زمینه داریم. اگر این سؤال را به احادیث عرضه کنیم، راحت تر به جواب می رسیم. تقریباً علوم بین رشته ای می شود که در تمام علوم این بحث را داریم؛ مثلا فیزیک بین رشته ای یعنی چه؟ یعنی جایی که مسائل فیزیک با فلسفه مربوط می شوند، مثل مسئله زمان که هم فیلسوفان و هم فیزیک دانان با آن سروکار دارند. بحث نیرو یا ضربه یا اندازه حرکت که در فیزیک است، در فلسفه نیست یا مثلاً بحث علت و معلول یا سنخیت علت و معلول که در فلسفه است، در فیزیک نیست. حدیث هم می تواند در خیلی از علوم ارتباط های بینارشته ای داشته باشد. به فرمایش مقام معظم رهبری حدیث، مادر علوم اسلامی است. آیا مادر می تواند با فرزندش، که زاده خودش است، ارتباط نداشته باشد؟ اگر احادیث را از تفسیر کنار بگذارید از آن چه چیزی می ماند؟ اگر از تفسیر المیزان، که گل سرسبد تفسیر قرآن به قرآن است، بحث های روایی یا بنا گذاری های علامه را در حدیث کنار بگذارید، اثر پربهایی نمی ماند؛ نه اینکه کلاً صفر شود، ارزش فعلی را نخواهد داشت. اگر حدیث را از اخلاق اسلامی کنار بگذارید، چه می ماند؟ چیزی جز مقداری اخلاق اعتدالی یونان باقی نمی ماند. بسیاری از سیره های تاریخی با احادیث تبیین شده اند. در اقتصاد نیز همین طور است. احادیث به کلام نقلی و کلام اسلامی و مسائل آن ــ مثل تشریح و تعطیل، قضا و قدر، جبر و اختیار و جدایی وصف خدا از ذات یا عدم او، که بحث کهنی است ــ پاسخ داده و موضعشان را اعلام کرده اند. احادیث همیشه بین رشته ای عمل کرده اند. باید به احادیث نگاه سرمایه ای داشته باشیم، نه کالایی؛ یعنی اینها را سرمایه بدانیم و از آنها استفاده کنیم، نه اینکه یک حدیث ساده را اینجا بنشانیم و تمام. تحلیل و انتزاع و جامع گیری و به اشتراک گذاشتن می خواهد.

سؤال: فرمودید در مسئله شناسی علاوه بر مسائل جامعه باید خود فضای روایات را بشناسیم.

استاد: در روش تحقیق حدیث، دو مسئله بسیار مهم است؛ یکی خانواده حدیث و دیگری اسباب ورود به حدیث. خانواده حدیث یعنی احادیث ناظر به موضوعی که از این حدیث استفاده می کنیم. بعضی فکر می کنند که خانواده حدیث یعنی احادیث مشابه؛ اما احادیث مشابه جزیی از خانواده حدیث اند. احادیث ناظر به موضوع را خانواده حدیث می گوییم و از این رو احادیث متعارض در آن موضوع خاص نیز باید دیده شوند.

مسئله دوم اسباب ورود است در چه فضای تاریخی و در چه گفتگویی بین امام و مخاطب این حدیث وارد شده است. مثلاً ممکن است بخشی از همان حدیث طبی و خوراکی عام باشد، یعنی برای کل جامعه گفته شده باشد و بخشی از آن نسخه ای برای یک فرد باشد؛ این مسائل در اسباب ورود حدیث مطرح می شوند.

سؤال: در مباحث بین رشته ای مثل حدیث و اقتصاد یا حدیث و روان شناسی آیا لزوم دارد که حدیث پژوه به آن رشته یا مبانی آن مسلط باشد؟ اگر به تسلط نیاز دارد چقدر باید تسلط داشته باشد که بتواند محصولی بین رشته ای ارائه دهد؟

استاد: فرصت کم است که در این مصاحبه به آن بپردازم. در مقاله «تعامل حدیث و دانش های بشری» در مجله حدیث حوزه این مطلب را بحث کرده ام. در مقاله دیگری به نام «بهره گیری از حدیث در روان شناسی، زمینه ها و موانع» در مجله علوم نیز این بحث را طرح کرده و یک نمونه هم در مهارت های تحمل مصیبت با استفاده از حدیث و روان شناسی ارائه داده ام. به طور خلاصه عرض می کنم بهترین حالت این است که کاملاً به هر دو حوزه مسلط باشد، یعنی هم حدیث و هم مثلاً روان شناسی؛ اما وقوع این تسلط خیلی نادر است. اشخاصی داریم که هم روان شناسی و هم حدیث خوانده اند، ولی در حدیث خیلی عمیق نیستند و کار زیادی نکرده اند؛ کسانی هم داریم که در حدیث کار عمیق کرده اند و با روان شناسی آشنا هستند. تا وقوع و پدید آمدن افرادی که به دو حوزه تسلط کامل داشته باشند، باید از روش دیگری بهره بگیریم که در اصطلاح به آن روش گفتگوی مشارکتی می گوییم؛ یعنی یک نفر در عرصه حدیث داشته باشیم و یک نفر در عرصه روان شناسی یا جامعه شناسی یا اقتصاد. اینها نه اینکه محصولاتشان را به هم عرضه کنند، بلکه در هر مرحله پیشرفت با هم گفتگو کنند. پس باید قید دیگری اضافه کنیم: «روش گفتگوی مشارکتی گام به گام»، نه گفتگوی مشارکتی نهایی؛ یعنی در روش مشارکتی نهایی شما محصول را در حدیث جلو می برید و مثلاً می گویید درباره تسلی بخشی به انسان مصیبت دیده حدیث این طور می گوید و روان شناسی هم این را می گوید. بعد اینها را با هم مقایسه می کنید؛ این مقایسه همیشه یا به تعارض می انجامد یا به تأیید. یا هر دو یک مطلب را می گویند یا با هم تعارض دارند؛ چه باید کرد؟ گفتگو باید مرحله به مرحله باشد.

روان شناسی می گوید در قدم اول باید جلوی بهت زدگی اش را بگیرید و روایت می گوید جلوی جزع و فزعش را بگیرید. حالا باید دید که این چه راهکاری پیشنهاد می کند و آن چه راه حلی. همین طور در مرحله دوم و مراحل بعد هر کدام چه می گویند و چه راهکاری دارند؛ یعنی فرایند هر کدام از پژوهش ها را در هر مرحله ریز و جزیی با هم مقایسه می کنیم. با استفاده از روش گفتگوی مشارکتی گام به گام می توانیم حاصل خوبی از پژوهش برداشت کنیم. در دارالحدیث چند کتاب اینچنینی داریم، مثل پژوهشی در فرهنگ حیا، رضایت از زندگی، غنچه های شرم، آه سرد. آه سرد کتابی است که بر اساس همین روش درباره گفته های روان شناسی و حدیث در موضوع حسد تحقیق کرده است. یا در زمینه احادیث پزشکی مثلاً احادیث می گویند اگر این خوراکی را بخورید فلان درد شما از بین می رود. باید این را به آزمایشگاه ببریم و مرحله به مرحله آزمایش کنیم. همین طور احادیث مشابه را به دست بیاوریم که می گویند این را بعد از غذا بخور، این را قبل از غذا و این را کم و این را زیاد بخور. اگر مراحل به مراحلش را بیاوریم می توانیم پاسخگو باشیم. اگر الان دنبال کسی بگردیم که به دو حوزه مسلط باشد، مقداری دور از دسترس است؛ اما در مرحله آغازین اگر یک طرف تسلط کامل داشته باشد و طرف دیگر به مبانی و روش کار آشنا باشد، کافی است. آشنایی سطحی دو طرف به کار نمی آید.

سؤال: وقتی به یافته ها و نتایجی رسیدیم، چطور آنها را نقد و بررسی کنیم؟

استاد: مشهور این است که ما در حدیث، نقد سندی و نقد محتوایی داریم؛ ولی می خواهم بگویم که این، نوعی تسامح است و با نگاه دقیق و خیلی ظریف صحیح نیست. اینها گونه های نقد نیستند، بلکه اجزای نقدند؛ یعنی شما برای نقد یک حدیث باید مجموع اینها را لحاظ کنید. نقد سندی یا محتوایی را اگر بخواهیم به صورت دقیق تر بگوییم، می شود نقد خارجی و داخلی. نقد خارجی یعنی آنچه بیرون از محتوای حدیث است. اینکه حدیث در چه منبعی آمده است نقد سندی نیست؛ زیرا ممکن است یک حدیث با سند بسیار خوب در یک منبع خیلی ضعیف باشد. اگر منبع ضعیف باشد یا نویسنده آن شخص مجهولی باشد، نمی توانید بگویید چون سند خوبی دارد، حدیث خوبی است؛ زیرا ممکن است آن را جعل کرده باشند، همان طور که متن را می تواند جعل کند. پس نقد خارجی دقیق تر از نقد سندی است. نقد خارجی یعنی شما از منبع و مؤلف شروع کنید. مؤلف کیست؟ منبع چیست؟ انتسابش چگونه است؟ بعد از اینها به سراغ سند بیایید. وقتی از سند گذر کردید باید به سراغ متن بروید.

در نقد متن چند گونه معیار داریم؛ یعنی سنجش مضمون حدیث با سلسله معیارهایی انجام می گیرد، مثل قرآن، سنت، ضروریات دینی و اجماع. این معیارها درون دینی اند؛ یعنی برای کسی معیارند که به دین باور دارد. مضمون حدیث می تواند با معیارهای برون نقلی، مثل عقل یا تاریخ مسلم یا حس بشری نقد شود. نقد متن باید با علم قطعی باشد، نه علم تخمینی و حدسی و فرضیه ای. اینها محقق بیرونی هستند و می توانند نقد کنند؛ مثلاً اگر حدیثی گفت تیاسر مستحب است، باید ببینیم تیاسر مستحب است یا ما را به جای کعبه به یمن متوجه می کند. این را یک محقق بیرونی می تواند نقد کند. این معیارها را در یک کتاب نقد حدیث شمرده ام و بحث ها و نمونه هایشان را آورده ام.

سؤال: سؤال آخر اینکه وضعیت پژوهش حدیث حوزه را چگونه ارزیابی می کنید؟

استاد: به نظرم پژوهش کلاً رکود دارد و مختص حدیث و حوزه نیست؛ در دانشگاه هم علاقه بیشتر اساتید به تدریس است تا تحقیق. شاید علتش این باشد که ادبیات ایران ادبیاتی شفاهی است و دست به قلم نبوده ایم. ما بیشتر حرف می زنیم تا بنویسیم. ما از استناد یک شیء به خودمان می پرهیزیم. شاید هم به دلیل سختی پژوهش باشد. پیش از آنکه دستگاه های ضبط صدا بیاید هر آنچه در تدریس و تبلیغ و سخنرانی گفته می شد، جایی ثبت نمی شد و امواجی هوایی بود. امروزه این دستگاه ها آمده اند و از هدر رفتن صحبت ها جلوگیری می کنند؛ اما وقتی چیزی را می نویسید به پای شما می ماند و می توانند اشکال یا رد کنند.

پس کلاً در اصل پژوهش و نوشتن واهمه داریم. من فکر می کنم ما میراث دار حوزه ای هستیم که در قرون اخیر، به آن اندازه که درخور کلام اهل بیت (علیهم الاسلام) باشد، به حدیث توجه نکرده است. توجه حوزه های قرون اخیر به حدیث، توجهی کانالیزه شده است؛ یعنی توجه از معبر فقه است. محققان، مراجع تقلید و استادان درس خارج و حوزه بیشتر در عرصه فقه خوش درخشیده اند و احادیث فقهی مطمح نظرشان بوده است؛ به همین جهت پژوهش های فقهی بیشتر سامان گرفته و به پژوهش های حدیثی و تفصیلی کم اعتنایی شده است. آقای خویی با آن مقام و فضیلت، وقتی شروع به تفسیر قرآن می کند با همان یک جلد کتاب البیان نگاه شیعه را به علوم قرآنی تحول می دهد؛ آقای معرفت ـ خدا رحمتشان کند ـ حاصل کار آقای خویی است. وقتی آقای خویی با آن پشتوانه عمیق فقهی و اجتهادی و کاوش های ذهنی عمیقی که در فقه و اصول داشت وارد حوزه احادیث قرآنی و نگاه احادیث به قرآن می شود، البیان را تولید می کند. بعد از ایشان آقای معرفت عمرش را می گذارد که منجر به التمهید می شود. اگر برخی از مراجع ما درس حدیث بگذارند یا مثلاً پژوهش های حدیثی را به شاگردانشان یاد بدهند، مسلّماً حدیث پژوهی رشد می کند. ببینید در کدام درس خارج این صورت می گیرد یا اصلاً کسی در حوزه درس خارج حدیث می گذارد. مقام معظم رهبری در سخنرانی برای دانشجویان دانشگاه دارالحدیث فرمودند به افرادی نیاز داریم که در خود حدیث کار کنند، نه بحث فقهی حدیث. خود حدیث آن قدر موضوع دارد که روی آنها پژوهش های زیادی صورت بگیرد.

مشکل دیگر در رکود پژوهش این است که تحقیق را تدریس می کنیم، تحقیق را باید تحقیق کرد، پژوهش را باید پژوهید. استادان درس خارج و سطح، درس ارایه می دهند و می روند و هیچ کدام به شاگردانشان نمی گویند که مثلاً این بحث را نقد کنید؛ به صورت موردی در برخی از مدارس صورت می گیرد؛ ولی عقبه حوزه ما این نیست. کارهایی که الان در برخی از مدارس صورت می گیرد که استاد معین می گذارند تا نوشته های طلبه ها را ببیند و از آنان پژوهش و مقاله بخواهد، ده سال یا بیست سال دیگر جواب می دهد. در حال حاضر روی عقبه چهل ـ پنجاه سال پیش، به قول بعضی ها زمان شاه، استوار هستیم و باید دو ـ سه نسل در زمینه علمی کار کنیم تا حاصل به دست آید.

مشکلات دیگری هم بر سر راه تحقیق وجود دارد، مثل اینکه برخی از روحانیان واقعاً زمینه کار پژوهشی ندارند. برخی از طلبه ها اساساً نمی توانند یک کتابخانه بزرگ داشته باشند یا نمی توانند یک رایانه قوی با هشت ـ نه هزار کتاب در آن داشته باشند. امکانات زندگی به آنان اجازه تحقیق نمی دهد، مثلاً یک اتاق کوچک ندارند که در آنجا خلوت کنند تا بتوانند فکر و پژوهش کنند. محدودیت هایی نیز در برخی از کتابخانه ها وجود دارد؛ مثلاً وقتی می خواهد در زمینه احیا، که یک پژوهش ساده است، یک متن نسخه خطی بگیرد، باید از هفت خان بگذرد یا هزینه کند یا ارتباط با خارج داشته باشد.

مشکل دیگر، عدم ارتباط تولید با مصرف است؛ مثل مشکلی که در صنعت و دانشگاه وجود دارد. مهندس صنایع ما انبارداری، حذف انبار، تحلیل سیستم یا تحلیل مدیریت مرغداری می خواند، ولی وارد عرصه کار نمی شود که ببیند مرغدارها با چه مشکلاتی روبه رو هستند یا تولیدگران چگونه انبار می کنند، صنعت به چه چیزی نیاز دارد که او درسش را بخواند. در حوزه هم گاهی کسی شش سال لمعه و مغنی و ادبیات خوانده و سال ششم به تبلیغ می رود و به چند سؤال شرعی و علوم قرآنی پاسخ می دهد؛ در حالی که هنوز درس جنبی علوم قرآنی را خوب نخوانده است. پژوهش، فرع نیاز و نیاز مادر اختراع است. هر پژوهش یک اختراع است، یک تولد است. وقتی پژوهش می کنید به یک زایش فکری می رسید که نتیجه نیاز است؛ طلبه باید آن نیاز را بداند.

استادان قویِ آشنا به تحقیق کم داریم. استادان مُدرّس خوب زیادی داریم. استادانی هستند که فن بیان خوبی دارند و عالی تدریس می کنند و در زمینه آموزش کمبود جدی احساس نمی شود؛ اما استادانی که بتوانند پژوهش را منتقل کنند، کم هستند. استادان ما اگر هم پژوهشگرانی قوی باشند، انتقال دهنده پژوهش خوبی نیستند.

کم بودن مراکز حدیث پژوهی از دیگر مشکلات است. غیر از دار الحدیث مرکز حدیث پژوهی دیگری نداریم. مرکز آموزشی حدیث و مرکز تخصصی حدیث حوزه داریم که آن هم ۵-۶ سال است به وجود آمده است؛ اما مراکز حدیث پژوهی نداریم. آیا در مشهد و اصفهان و شیراز و تهران و تبریز و شمال و شرق و غرب، مرکز حدیث پژوهی داریم که پژوهشگران حدیث بتوانند در آنجا مطالعه کنند، کار کنند و یاد بگیرند؟ دادمان بلند است که شیعه هستیم و همان گونه که به قرآن تمسک کرده ایم، به حدیث و عترت تمسک جستیم؛ در حالی که مراکز قرآن پژوهی فراوانی داریم؛ اما مرکز حدیث پژوهی نداریم. دارالحدیث را بردارید و یکی نام ببرید؛ من نمی شناسم. ممکن است کانون محلی و کوچک باشد؛ اما مراکزی برای حدیث پژوهی نداریم که درخور ایران و شیعه باشد. حدیث فراوان داریم؛ اما پنج نفر را در حوزه نشان بدهید که بحارپژوه باشند، کافی پژوه، کلینی پژوه یا مجلسی پژوه باشند.

نکته آخر اینکه ما درازاندیش نیستیم. شاید واژه خوبی نباشد. خودم شنیدم که امام خمینی فرمودند که امریکا و اروپا گاهی برنامه سیصد ساله می چینند، نه سی ساله؛ یعنی اگر ببینند ایران برایشان مشکل شده است، می گویند ما نمی توانیم در سی سال و نود سال و صد و پنجاه سال نسل را بچرخانیم؛ اما در سیصد سال می شود. برنامه ای می چینند که سیصد سال دیگر اینها بی دین شوند و از انقلاب و از شیعه برگردند. این یعنی چه؟ یعنی نهادهای حکومتی و اجتماعی آنها به قدری مستقر شده و مانایی پیدا کرده است که وقتی این نسل می میرد نسل بعدی می تواند به همان روش جلو برود و همین طور نسل بعد. در ایران این طور نیست. پژوهشگاه را با مدیری شروع می کنیم و سه سال بعد که او می رود و مدیر پژوهش دیگری می آید، کل کار می خوابد. ممکن است مدیر پژوهش جدید حق داشته باشد و مدیر قبلی کار نادرستی انجام داده باشد؛ اما ما چرا نباید فکر کنیم و کاری را بنیان بگذاریم و افرادی در این کار بیایند که یک پژوهش سی ـ چهل ساله را بنیان بگذارند؟

سؤال: روش پژوهش چه مراحلی دارد؟

استاد: من یک سخنرانی در روش پژوهش دارم که در آنجا به صورت پاورپوینت، درخت پژوهش را نشان داده ام. در آنجا هشت مرحله چیده ام که از مسئله شناسی شروع می شود تا عرضه و تدوین. در روش حدیث هم هشت مرحله گفته ایم. اول استناد متن را ثابت کنیم؛ آیا این سخن حدیث است؟ متن صحیح است یا نه؟ چون ممکن است متن حدیث نادرست باشد. برای حدیث قال النبی یستحب عسل یوم الجمعه، باید کلی آزمایش کنیم که عسل چه فایده ای دارد و بعد روز تعطیل و غیرتعطیل بخوریم تا بدانیم چه فرقی دارد و در آخر چیزی به دست نمی آید. وقتی دقیق می بینیم می فهمیم که متن «کان النبی یستحب الغسل یوم الجمعه» بوده است. نسخه شناسی یکی از مراحل است. تصحیح متن سه مرحله دارد که در روش فهم حدیث آورده ام. مرحله بعد فهم متن است که چند مرحله دارد: واژه شناسی، ترکیب و ساختارشناسی که از چند مرحله تشکیل شده است. بعد از فهم مطلب، رسیدن به مقصود گوینده است؛ چون لزوماً بین فهم متن و مقصود التزام نیست. لزوماً این طور نیست که از فهم به مقصود برسیم؛ خیلی وقت ها می رسیم و بعضی وقت ها نمی رسیم. اگر کسی از در داخل شود و من با پوزخند بگویم آدم منظم ما آمد، شما بی نظمی می فهمید؛ اما کسی که جمله من را می خواند، پوزخند و لحن مرا ندیده است و نظم را می فهمد. مرحله بعد قراین است. رسیدن به مقصود، به گردآوری قراین نیاز دارد. قراین چند دسته اند: قراین لفظی منفصل که خانواده حدیث نام دارد؛ قراین لفظی متصل که قراین داخلی اند و قراین غیر لفظی متصل که به آنها اسباب ورود حدیث می گوییم. قراین غیر لفظی منفصل نداریم یا مثل گزاره های عقلی می ماند؛ خیلی مهم نیست. تا اینجا شش هفت مرحله شد. بعد باید احادیث معارض را ببینیم، کاری که در فقه انجام می گیرد. احادیث معارض، قرینگیِ خیلی مهمی دارند؛ گاهی کل معنای فهمیده شده را برمی گردانند و مثلاً وجوب را استحباب یا حالت عادی را به اضطرار تبدیل می کنند. اینها را در روش فهم حدیث عرض کرده ام. آخرین مرحله استفاده از دانش های بشری است. دانش های بشری را در بحث تعامل حدیث و دانش های بشری در دو عرصه توضیح داده ام؛ هم کسانی که قبل از ما روی حدیث کار کرده اند، مثل محدثان و مترجمان و تعلیقه و حاشیه نگاران، هم دانش های بشری جدید. این هفت هشت مرحله را باید برویم تا بتوانیم بگوییم حدیث را فهمیده ایم، آن هم با اطمینان، نه با یقین صد در صد.

سؤال: عرضه احادیث به قرآن جایگاهی دارد؟

استاد: در فهم تأثیر ندارد؛ ولی در نقد مؤثر است. ما سه مرحله داریم؛ در مرحله اول، یعنی استناد، باید ببینیم آنچه در دست داریم حدیث است. بعد از کشف صحت متن حدیث به مرحله نقد می رسیم. همه اینها برای عمل است. عمل متفاوت است. در فقه می خواهید عمل خارجی انجام بدهید و در کلام می خواهید عمل ذهنی و استنباطی انجام بدهید؛ یعنی این سه مرحله باید به مرحله باور و عمل برسد. در مرحله نقد، معیارهای درون دینی و برون دینی را داریم. من سه کتاب حدیث برای همین سه حلقه نوشته ام: یکی در روش فهم حدیث است که از مرحله استناد شروع می کند تا فهم. دیگری درباره وضع و نقد حدیث و دیگری در موضوع آسیب شناسی است. بخشی از آسیب شناسی، بین روش فهم و نقد قرار می گیرد. باید این سه حلقه را در کنار هم داشته باشیم.

سؤال: مسئله ای که در احادیث داشتیم این است که گاهی به یک سؤال، متناسب با شخص یا شرایط زمان و مکان، سه یا چهار جواب داده می شود. آیا اینها در بحث روش فهم قابل پی گیری است؟ به چه شیوه ای؟

استاد: این کار را باید به صورت کلیدواژه ای و تشکیل خانواده حدیث انجام بدهیم؛ یعنی در یک مسئله باید حتماً جواب همه ائمه را به آن سؤال مد نظر قرار دهیم؛ زیرا ائمه نور واحدند؛ بنابراین باید تطور تاریخی آن را بدانیم.

سؤال: از کجا بفهمیم؟ مثلاً کسی سؤال می کند حضرت آدم چه خورد که رانده شد؟ به یکی می گویند سیب، به یکی انار و به یکی حسد. چه قراین درون متنی داریم یا می توانیم داشته باشیم که بین چنین احادیثی جمع کنیم؟

استاد: در کتاب آسیب‌شناسی حدیث به این مسئله پرداخته‌ام. ما با بیانی تدریجی روبه‌رو هستیم و نتیجه بیان تدریجی این است که وقتی بخواهیم مسئله‌ای را حل کنیم از کلیدواژه‌هایی استفاده می‌کنیم تا تمام متون مربوط و ناظر به آن مسئله را گردآوری کنیم؛ در واقع زیرپایه بحث خانواده حدیث همین است. این بحث مختص به این مسائل نیست، بلکه در مسائل فقهی هم داریم. گاهی یک امام به یک مسئله فقهی طوری جواب داده است و امام دیگر طوری دیگر. نوعاً به تجربه احساس می‌کنیم که این مسائل فاقد جواب‌اند؛ یعنی نوع احادیثی که در مورد یک مسئله کنار هم می‌گذاریم احادیث یکدیگر را پوشش می‌دهند و حل می‌کنند. همان‌طور که در فقه گاهی به تکافؤ و تساوی می‌رسیم، در احادیث غیر فقهی نیز گاه پیش می‌آید و این‌طور نیست که بتوانیم همه مسائل را حل کنیم؛ اما روش خانواده حدیث در بیشتر موارد جواب می‌دهد و مسئله را حل می‌کند.