نشست علمی «بررسی ابعاد فقهی و حقوقی طرح تحدید «سن ازدواج»» با حضور اساتید، حقوقدانان و  نمایندگان سابق مجلس شورای اسلامی در دانشگاه مذاهب اسلامی برگزار شد. در این نشست قاسم جعفری، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، حامد رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی و سینا کلهر، مدیر کل مطالعات فهرنگی مرکز پژوهش‌های مجلس به عنوان سحنران حضور داشتند.

قاسم جعفری در ابتدای نشست گفت: در طرح تحدید سن ازدواج، حدود دو سال است که در حال بررسی هستند. در جشنواره مطبوعات سال ۹۵ این طرح مطرح شد. براساس کنوانسیون‌های بین‌المللی که طفل را زیر ۱۸ سال شناسایی می‌کند، مطرح شده که سن ازدواج دختر و پسر باید ۱۸ سال به بعد باشد. این طرح مسکوت ماند تا اینکه ذیل ماده ۱۰۴۱ دختران زیر ۱۶ سال یعنی ۱۳ تا ۱۶ سال باید قیودی که در تبصره بیان شده و برای پسر ۱۶ تا ۱۸ سال نیز قیود ذکر شده را رعایت کنند و از پزشکی قانونی گواهی و مجوز سلامت دریافت کنند و در آن صورت او می‌تواند مسئولیت خانواده را برعهده بگیرد.

در بحث بلوغ، طبع انسان‌ها، اقلیم و … متفاوت است، نمی‌توانیم یک نسخه واحد بنویسیم

این عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور، خاطرنشان کرد: برای نقد عادلانه ابتدا باید طرح را توضیح داد و تنقیح کرد. نظر فقهی من این نیست که بگویم دختر زیر ۱۳ سال و ۱۶ سال ازدواج کند یا نکند. در رابطه با بحث بلوغ، خود را تابع نظر ابن خلدون می‌دانم. ایشان می‌گوید در بحث بلوغ، طبع انسان‌ها، اقلیم و … متفاوت است. نمی‌توانیم یک نسخه بنویسیم که همه سن یکسان داشته باشند. درباره بلوغ زودرس می‌تواند نظرات متفاوتی وجود داشته باشد. این نظر با حکمت سازگار نیست. قانون برای مواقعی است که اگر نباشد اختلال در نظام پیش می‌آید. برای مثال بیاییم و بی‌دلیل دایره طرح ترافیک را اضافه کنیم و مردم را عصبانی کنیم آن هم در جایی که آلودگی نیست. چرا محدودیت ایجاد کنیم؟ کل دعوا در این طرح بر سر کمتر از پنج درصد ازدواج‌هاست.

این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی، افزود: باید توجه کرد که توجه به عنصر رضایت بسیار اهمیت دارد. در مناطق مرزی طرف تعاملی داشته و دختر خود را به جای بدهی می‌دهد که اصلا این ازدواج باطل است. اولین سوال ما این است که خدا بلوغ را امر طبیعی قرار داده است و شما این بلوغ را تحدید کرده‌اید؛ وجه شرعی شما کجاست؟ چه ضرورتی دارد که حلال خدا را حرام کردید؟ دومین نکته این است که اگر بلوغ شرعی مجوز نکاح است و سنت نبوی است باید عنصر و مصلحت بسیار قوی‌تری از اینجا به ما ارائه شود که به آن مصلحت و دفع فلان مفسده این کار قبیح است که ما این را هم ندیدیم. دلیل دیگر اینکه براساس قاعده تسلیط اصولیون و فقها معتقدند بنا بر قاعده اولویت اختیار جان خود را به طریق اولی دارند. یک شخص شرایط ازدواج دارد و فرضا ۱۶ سال دارد و شما بگویید ما اجازه نمی‌دهیم؟ دلیل آن چیست؟

جعفری با اشاره به اینکه در جامعه اسلامی اگر کودکی را پیدا کنند نمی‌توانند به عبد بودن آن حکم کنند، گفت: در جامعه اسلامی اصل بر حریت است. اصل عدم ولایت ریشه در حریت دارد. بر اساس این اصل آدم‌هایی که به بلوغ رسیدند فرض بر آن است که عاقل و رشید هستند بر چه اساسی حق آنها را سلب می‌کنید؟ ما دلایل خاص داریم که سرنوشت هر فرد دست خود اوست. با این کار می‌خواهید بگویید سه سال سرنوشت تو دست خودت نباشد. با این طرح جلوی اختیار و اراده آدم‌ها را گرفتید.

وی با اشاره به دلایل ارائه چنین طرح‌هایی اظهار کرد: اگر به شرایط جاری خود تسلط نداشته باشیم تابع می‌شویم. چرا ما نباید نسخه‌های خود را داشته بایم؟ مگر مدعی نیستیم که اسلام پاسخ‌های لازم را دارد؟ اگر غیر از این عمل کنیم دیگران مدام به ما می‌گویند که چه کنیم و این را به ابزار سیاسی تبدیل کرده‌اند. کشورهای غربی که سن ازدواج را ۱۸ سال می‌دانند برای نیاز جنسی راه‌های دیگری دارند. آیا به دختری که ۱۵ سال دارد و احساس می‌کند آماده ازدواج است می‌گویید صبر کن یا به راه غیرشرعی بیفت؟ با این محدودیت‌ها این اتفاق نمی‌افتد؟ باز چه کسی جز دختر ضرر می‌کند؟ برخی دوستان موافق این طرح نگران این بودند که به جای کمک به دختران این طرح موجب ضرر شود. این طرح، طرح پخته‌ای نیست.

طرح «تحدید سن ازدواج» از نظر فقهی قابل پذیرش نیست

در ادامه این نشست، حامد رستمی، عضو هیأت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی با بیان اینکه طرح تحدید سن ازدواج با فراکسیون زنان مجلس بود و در أذر ماه سال ۹۵ کمیسیونی تشکیل شد با هدف ممنوعیت ازدواج دختران زیر ۱۸ سال بود، اظهار کرد: این طرح با همکاری معاونت زنان ریاست جمهوری زمان خانم ملاوردی آغاز شد و هنوز ادامه دارد. شورای نگهبان این طرح را رد کرد و این ماده را ناقص و مغایر با قوانین و مصلحت دانست. ازدواج دختر قبل از ۱۳ سال و پسر قبل از ۱۵ سال شرعی به اذن ولی و با تشخیص دادگاه جایز می‌دانست. سن ازدواج در کشورهای مختلف متفاوت است. مشخص کردن حداقل سن شرعی در فقه و منابع شرعی خارج از مصلحت سنجی مسبوق نیست. این طرح از نظر فقهی قابل پذیرش نیست. در فقه طبق نظر مشهور بلوغ شرط ازدواج نیست. ففط گفته شده بلوغ شرعی شرط رابطه زناشویی است و با اذن ولی و مصلحت مشکلی ندارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی، تصریح کرد: برخی از فقها با توجه به آیه ۶ سوره نساء معتقدند که بلوغ جنسی برای ازدواج ملاک است. شیخ طوسی ادعای اجماع می‌کند که بلوغ جنسی ملاک ازدواج است. در فقه امامیه بعد از بلوغ چه در دختران چه در پسران ازدواج جایز است. براساس روایتی سن بلوغ دختر ۱۳ سال بیان شده است و ماده ۱۰۴۱ برمبنای فقه و شرع است. اصلاح این ماده که قبل از ۱۳ سال ازدواج را ممنوع می‌کند حتی اگر زیر ۱۵ سال را هم محدود می‌کرد باز غیرشرعی بود. دوستانی که از این امر حمایت می‌کنند به مصلحت زمانی و مکانی و عرف استناد می‌کنند. مصادیق زیادی وجود دارد که ازدواج در سن کم باعث انسجام خانواده می‌شود و با عرف و عادت سازگاری بیشتری دارد. چرا از طرحی حمایت کنیم که در اکثر مناطق کشورمان بیشتر قومی و قبیله‌ای است در تعارض آشکار است. عمل کردن به مصلحت چه در فقه شیعه چه در فقه اهل سنت باید براساس ضابطه باشد و آن مصلحت مغایر با شرع نباشد که این مورد درتعارض آشکار با شرع است. این طرح حتی با قانون مغایر است؛ زیرا با اسناد بالادستی، سیاست‌های کلی نظام، اصل دهم قانون اساسی و بند چهارم سیاست‌‌‌های کلی خانواده و بند دوم سیاست‌‌‌های کلی جمعیت ابلاغ مقام معظم رهبری که مبنی بر کاهش سن ازدواج، تسهیل ازدواج، رفع موانع ازدواج است در تعارض است.

وی، بیان کرد: پیش بینی من این است که شورای نگهبان مانند سال ۸۱ این طرح را رد می‌کند و به مجمع تشخیص مصلحت ارسال می‌کند ولی این طرح به مصلحت نیست و زیان‌های اجتماعی به همراه دارد. سیاست کلی اسلام این است که ازدواج، مقدمات و نشریفات ازدواج را آسان بگیریم و طلاق و تشریفات آن را سخت بگیریم اما با تصویب این طرح طلاق را سهل می‌گیریم.

سن پایین ازدواج تبعات و آثار منفی بر فرد و خانواده او دارد

در ادامه این نشست علمی سینا کلهر با آثار و تبعات ازدواج در سن پایین بنای مطرح شدن این است، اظهار کرد: در جلسه‌ای گه راجع به بررسی این موضع تشکیل شد همه ناچار شدند به این موضع تاکید کنند که دخترمان در سنین پایین ازدواج نکردند و مخالف این طرح هستند؟ علت این امر به افکار عمومی در مورد سن ازدواج برمی‌گردد. سن پایین ازدواج تبعات و آثار منفی بر فرد و خانواده او دارد. ایده این طرح و پیگیران اصلی این طرح در موسسات مردم نهاد هستند. با پیگیران این طرح که صحبت کردم گقتند کارشان را مرحله بندی کرده اند. ۱۰ سال است که با عنوان کودک همسری روی این طرح کار می‌کنند و نتایج کار خود را در کتابی منتشر کردند و شهر به شهر از این کتاب رونمایی کردند. در این کشور هیچ کس با کودک همسری موافق نیست. چه مذهبی چه غیرمذهبی.

مدیرکل مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس، تصریح کرد: کودک همسری ممنوع است و هیچ جای دنیا وقتی روی ازدواج عنوان کودک همسری می‌گذارند قابل پذیرش نیست. عنوان ازدواج زود هنگام هم همین است. اساسا سن معیار غلطی ایت. هر کس شرایطش را داشت باید ازدواج کند. تاکید روی ایده سن محوری نیست. فضابگی عمومی بسیار سنگینی ایجاد شده و صحبت از این موضوع سخت است. موافقان این طرح چند ادعای جدید دارند. روزس که ما کار را شروع کردیم گفتند اولین پیامد ازدواج در سنین پایین طلاق زیاد است. تمام آمار را بررسی کردم و متوجه شدم زیر ۱۴ سال کمترین میزان طلاق را دارد؛ یعنی واقعیت برعکس چیزی است که گفته می‌شود. در توضیح می‌گویند علت آن است که عاملیت این افراد کم است و اراده ندارند. اراده محقق شد طلاق می‌گیرند. اگر درست باشد باید طلا به گروه‌‌‌های بالاتر منتقل شود. بدترین گروه از حیث طلاق ۲۵ تا ۲۹ سالگی است.

وی، گفت: توضیح ما این بود که در کشور ما اساس زندگی مشترک تفاهم است. بیشترین دلیل ازدواج عشق اعلام می‌شود و بیشترین دلیل طلاق عدم تفاهم است. چرا در سن پایین طلاق کم است؟ زیرا ایده سازش امکان تحقق کمتری دارد و فردیت محقق نیست. ما نمی‌توانیم این حرف را بزنیم و این حرف شنیده و پذیرفته نمی‌شود در حالیکه واقعیتی است که تمام نظریات آن موجود است. مردم در سوال سن مناسب ازدواج ابتدا ۱۹ تا ۲۴ سال عنوان کردند.

کلهر، خاطرنشان کرد: در این طرح روی ممنوعیت از تحصیل مانور دادند. حتی داده‌ها را خودشان جمع نکردند. ازدواج کمتر از یک درصد در منوعینگت از تحصیل نقش دارد. ۸ تحقیق علمی انجام شده که این ایده را رد کردند و مهمترین عامل فقدان امکانات آموزشی بوده است. در روستای معروف به کدوک همسری گفته شد ۱۲ سالگی عقد می‌کنند و در ۱۷ سالگی زندگی خود را شروع می‌کنند یعنی خود جامعه هم می‌داند چطور مراقبت کند.

مدیرکل مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، بیان کرد: عامل دیگر برای پیشنهاد این طرح خطر مرگ و میر مادران عنوان شده است. از وزارت بهداشت آمار رسمی گرفتم که تا سال ۹۳ تعداد مادران زیر ۱۸ سال ۱ نفر بود. متوجه شدم سازمان بهداشت جهانی به دلیل موفقیت کنترل مرگ و میر به ما جایزه داده است و اساسا چنینی خطری وجود ندارد. برخی از پزشکان معتقدند تا بدن استعداد زایمان را نداشته باشد بارداری اتفاق نمی‌افتد عده‌ای هم می‌گویند این چنین نیست. دلیل دیگر را عدم رضایت جنسی عنوان کرده‌‌اند و می‌گویند کسانی که زودتر ازدواج می‌کنند رضایت جنسی کمتری دارند. میزان رضایت جنسی در گروه سنی زیر ۱۴ سال بالای ۷۵ درصد است و توضیح آن این است که سلامت جنسی در این سن‌‌‌ها وجود ندارد. دلیل دیگر که عنوان می‌کنند این است که آنهایی که زودتر ازدواج کردند بیشتر درگیر خشونت هستند و نتیجه برعکس این ادعاست.

وی، افزود: موضوع دیگری که مطرح می‌کنند این است که حق کودکی این افراد زیر ۱۸ سال رعایت نمی‌شود. پاسخ این است که مهمترین دلالت مفهوم کودکی بی مسئولیتی است. بسیاری از مددکاران می‌گویند این بچه‌‌‌ها به ما می‌گویند اگر ما ازدواج نمی‌کردیم کارمان به فحشا می‌رسید. دلیل دیگرشان ناتوانی در امور زندگی است؛ اما بیشتر این بچه‌‌‌ها در خانواده‌های گسترده زندگی می‌کنند. سه ماه است در تهران و کرج دنبال یک مورد زیر ۱۳ سال می‌گردم. مورد اخیری که دادستان مشهد اعلام کرد دختر ۱۱ ساله و افغان بوده که با مرد ۳۵ ساله ازدواج کرده است تحویل مادرش دادند و هیچ نوع حمایتی هم از آن نشده است و تماس خیرین با این خانواده را ممنوع کردند.

کلهر، تصریح کرد: مساله دیگری که وجود دارد اجباری بودن ازدواج است. مجموعه مطالعات انجام شده این بوده که درست است بچه‌‌‌ها می‌گویند خودمان خواستیم اما این اعتبار ندارد چون بچه هستند و نمی‌فهمند. دیروز گفتند در کسانی که زودتر ازدواج می‌کنند احتمال ابتلا به سرطان دهانه رحم زیاد است. با وزارت بهداشت تماس گرفتم گفتند حرف صحیحی نیست بلکه برعکس است. یا اینکه گفتند کسانی که زودتر ازدواج می‌کنند سقط جنین بیشتری تجربه می‌کنند نهاد متولی تکذیب کرد. در تمام کشورهای جهان تمایل به سن ۱۸ سال برای ازدواج وجود دارد بنابراین یک فشار بین المللی در این موضوع وجود دارد. تنها کشوری که امیدواریم تغییری در آن ایجاد نشود آمریکا است.

وی افزود: در سال ۴۰ هزار ازدواج زیر ۱۴ سال اتفاق می‌افتد و استان زنجان اولین استان است و استان دوم آذربایجان شرقی است. مساله بیش از اینکه مربوط به توسعه باشد مربوط به ارزش‌‌‌های فرهنگی است. همچنان در این مناطق گرایش عمومی از سوی خود دختران وجود دارد که زیر ۱۴ سال ازدواج کنند. تغییری از حیث پیامد و آثار ایجاد نمی‌شود. جامعه شناسانی که مخالف دخالت قانون در امور اجتماعی بودند و مخالف حجاب هستند پشت این طرح آمدند. هیچ دلیل توجیح کننده این طرح وجود ندارد اما افرادی که در این سن ازدواج می‌کنند ۱۰۰۰مورد طلاق گرفتند؛ یعنی چیزی معادل یک چهلم است. من موافق شدید ایجاد چتر حمایتی برلی کسانی هستم که در سن پایین ازدواج می‌کنند اما مخالف صریح اسن طرح هستم. دولت مکلف است از کسانی که به هردلیل زندگیشان ناموفق است حمایت کند.