کتاب «فدک در تاریخ» یکی از جذاب‌ترین و ژرف‌ترین
آثار نگاشته شده در موضوع فدک به‌شمار می‌رود. آیت‌الله شهید سید محمدباقر
صدر در این کتاب ابتدا به‌شکلی کوتاه و با بیانی ادبی نگاهی گذرا به شرایط
پس از درگذشت پیامبر (ص) می‌کند و از ماجرای فدک – که در واقع انقلاب بود،
نه فقط یک دادخواهی ساده بر سر ارث و میراث یا باغی در اطراف مدینه –
تصویری کلی به دست می‌دهد. سپس به‌شکلی گذرا تاریخی را که بر فدک گذشته
است، گزارش می‌دهد و آن‌چه را در طول زمان بر این قطعه مهم و البته نمادین
از زمین گذشته است، از نظر می‌گذراند.
تلاشی برای بازگشت حکومت اسلامی به مسیر اصلی
شهید صدر در فصل سوم ابتدا روش درست و بایسته‌های پژوهش تاریخی را تبیین
و سپس با نقدی بر نوشته استاد عباس‌محمود عقاد، راه بحث از قیام فاطمی را
گشوده و به بررسی زمینه‌های این انقلاب و جلوه سیاسی آن می‌پردازد و در این
راستا با بررسی ماجرای سقیفه و اثرات آن، نقش قیام حضرت زهرا (س) را در
مبارزه با انحرافات روی‌داده پس از درگذشت پیامبر(ص) تبیین می‌کند و نشان
می‌دهد که دادخواهی او در ماجرای غصب فدک، در واقع تلاشی برای بازگشتن
حکومت اسلامی به مسیر اصلی آن بود که توسط خداوند متعال تعیین و توسط رسول
گرامی‌اش ابلاغ شده بود.
فصل چهارم کتاب نیز گزیده‌هایی از سخنان حضرت فاطمه(س) در این قیام است
که حقیقت سیاسی و اهداف این انقلاب را نمایان‌تر می‌سازد. در فصل پنجم و
پایانی کتاب، شهیدصدر، محکمه‌ای تاریخی بر پا می‌کند و با ارائه مستندات دو
طرف دعوا به بررسی ماجرای فدک و حکم صادرشده درباره آن از سوی خلیفه اول
می‌پردازد.
شهید صدر در این فصل با رویکردی واقع‌نگرانه و مبتنی بر اصول اسلامی
مورد پذیرش همه مسلمانان، احادیث نقل شده از سوی خلیفه را در بوته نقد
گذاشته و معانی قابل برداشت از آن احادیث، نظر خلیفه دربارۀ آن‌ها، صحت
آن‌ها و تطابقشان با قرآن کریم را نشان می‌دهد و در پایان از رهگذر بحثی
فقهی، مخالفت رفتار خلیفه را با معیارهای اسلامی، به اثبات می‌رساند.
دفترچۀ خاطرات علمی برآمده از حیات فکری در یک ماه تعطیلی
مایه شگفتی است که شهیدصدر این پژوهش را در حدود سیزده‌سالگی (١٣۶٧ قمری
مصادف با ١٣٢٧ شمسی) انجام داده است. این کتاب در واقع مجموعۀ مطالبی است
که شهیدصدر در کودکی برای سخنرانی در مراسم مذهبی تهیه می‌کرده است. سپس
شهید این یادداشت‌ها را در یکی از تعطیلات حوزوی، سامان داد و تا مدت‌ها
آن‌ها را رها کرد و به تعبیر خودش صرفاً به‌عنوان «دفترچۀ خاطرات علمی
برآمده از حیات فکری در آن یک ماه تعطیلی» نگهداری می‌کرد، تا اینکه به
درخواست شیخ محمدکاظم کتبی که از ناشران مهم نجف بود، آن را به چاپ رسانده
است.
شهیدصدر در پاسخ یکی از شاگردانش که درباره این کتاب از او سؤال کرده
بود، می‌گوید: «من مطالب این کتاب را در دوران کودکی‌ام نوشته‌ام و دلم
می‌خواست خاطره‌ای از آن دوران داشته باشم و برای همین این کتاب را تألیف
کردم».
جالب‌تر آنکه شهیدصدر در بخشی از این کتاب به اثر دیگر خود به نام
العقیده الالهیه فی الإسلام ارجاع می‌دهد و برخی از مطالب فلسفی این کتاب
را از آن اثر نقل می‌کند. متأسفانه آن اثر به دست ما نرسیده است، اما بی‌شک
آن کتاب در دوران زندگی شهیدصدر در کاظمین تألیف شده و این یعنی پیش از
یازده‌سالگی آن شهید بزرگوار. با وجود اینکه فدک در تاریخ اثری از دوران
کودکی شهیدصدر است، عمق و دقت مباحث تاریخی، فقهی و فلسفی کتاب خیره‌کننده
است و به‌تنهایی برای گواهی بر نبوغ و احاطه علمی شهیدصدر کفایت می‌کند.
«فدک در تاریخ» گواهی برای اجتهاد شهید صدر
هرچند خوانندۀ کتاب با خواندن آن، خود بر صدق این ادعا گواهی خواهد داد،
اما مطلبی که از فرزند آیت‌الله علامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین (صاحب کتاب
شریف المراجعات) نقل شده نیز در این‌باره جالب توجه است. او می‌گوید پس از
آنکه کتاب فدک به علامه شرف‌الدین رسید، ایشان کتاب را مطالعه کرد و پس از
اتمام کتاب آن را بست و گفت: «أشهد بالله أنّه مجتهد؛ به خدا سوگند که او
(سیدمحمدباقر صدر) مجتهد است». جای تعجب نیست که علامه شرف‌الدین از روی
کتابی که شهیدصدر در سیزده‌سالگی نوشته به او گواهی اجتهاد بدهد؛ زیرا
اساتید شهیدصدر نیز که از نزدیک قدرت فقهی او را سنجیده بودند، پیش از
رسیدن او به سن بلوغ به وی گواهی اجتهاد دادند.
البته چنان‌که پیداست پس از درخواست شیخ محمدکاظم کتبی برای چاپ کتاب،
شهیدصدر دوباره کتاب را از نظر می‌گذراند و بخش‌هایی را به آن اضافه می‌کند
و عبارت‌هایی را تغییر می‌دهد تا هماهنگی بیشتری با فضای اسلامی پیدا کند.
یکی از نکات بسیار مهم این کتاب نیز همین است که به‌رغم آنکه فدک از
موضوعات اختلافی میان مذاهب اسلامی است، شهیدصدر در این کتاب با رویکرد و
ادبیاتی تقریبی به بحث پرداخته است، به‌‌گونه‌ای‌که می‌توان بدون نگرانی
از آسیب رسیدن به فضای وحدت اسلامی، مطالعه این کتاب را به پیروان همه
مذاهب اسلامی پیشنهاد داد. بلکه باید گفت اساساً می‌توان فدک در تاریخ را
به‌عنوان الگوی بحث و پژوهشی تقریبی درباره مسائل اختلافی میان مذاهب
اسلامی مطرح کرد.
هرچند شهیدصدر در این کتاب باورهای شیعی درباره مسألۀ فدک را بیان
می‌کند و به اثبات آن‌ها می‌پردازد، اما در این مسیر روشی را در پیش
می‌گیرد که مورد پذیرش سایر مذاهب نیز باشد و افزون‌براین از ادبیات مورد
پسند آن‌ها نیز بهره می‌گیرد تا غبار حساسیت‌های غیراصیل، مسائل اصلی را
نپوشاند و حقیقت اندیشه را از نظر دور نکند.
مجموعه ویژگی‌های این کتاب و نویسنده آن سبب می‌شود که فدک در تاریخ
کتابی منحصر به فرد باشد که خواندن و دقت در ظرافت‌های آن برای عموم اهل
مطالعه و به‌ویژه متخصصان علوم اسلامی رهاوردهای فراوانی به ارمغان بیاورد.
این کتاب بارها به زبان‌های گوناگون ترجمه و منتشر شده است. جدیدترین
ترجمه آن به زبان فارسی هم‌اکنون به همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و با
ترجمه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) انتشار
یافته است.
حال قرار است این ارزشمند، همزمان با ایام فاطمیه با حضور دکتر محمدحسین
رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی
الهی خراسانی استاد خارج فقه حوزه علمیه مشهد و رئیس میز توسعه و
توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، نقد و بررسی
شود.
این نشست تبلیغی-ترویجی از سوی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه به‌نشر
آستان قدس رضوی، یک‌شنبه ۳۰ دی‌ماه ۹۷ ساعت ۱۸ در فروشگاه کتاب به‌نشر
مشهد، واقع در بلوار سجاد، نرسیده به چهارراه بزرگمهر، با حضور علاقه‌مندان
برگزار می‌گردد؛ شما نیز دعوتید ….
لینک خرید و دانلود کتاب «فدک در تاریخ» تالیف آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر