کتاب های درسی دانش آموزان، عموماً در درس زبان و ادبیات فارسی، در یکی دو سال گذشته گاه موضوع سوژه های داغ در شبکه های اجتماعی و رسانه ها بوده است؛ از انتساب برخی جعلیات به بزرگان شعر و ادب فارسی گرفته تا حذف و اضافه برخی مطالب در کتاب ها.

در کنار این موارد، انجام تحقیقاتی در زمینه میزان تسلط دانش آموزان به مهارت های چهارگانه زبانی اعم از نوشتن، خواندن، شنیدن و صحبت کردن، نشان داده که فارغ التحصیلان مدارس چندان اشراف کافی بر برخی از این مهارت ها ندارد و با این شرایط، وارد دانشگاه می شوند. از سوی دیگر، بررسی سازمان سنجش با ارزیابی آزمون های سراسری در سال های مختلف نیز حکایت از نقصی بزرگ در یادگیری زبان و ادبیات فارسی در میان دانش آموزان دارد. بررسی جداول آماری منتشر شده توسط هفته نامه پیک سنجش در چهار سال اخیر نشان می دهد عملکرد داوطلبان کنکور سراسری در زبان فارسی وضعیت فاجعه باری داشته است. در سال های 95 تا 98 عملکرد داوطلبان در زبان فارسی نه تنها بهبودی نداشته بلکه تعداد افراد دارای عملکرد صفر یا منفی در این درس افزایش یافته است.

حقیقت این است که آموزش زبان و ادب فارسی در مدارس ایران هم سهل است و هم ممتنع؛ هم می دانیم چیست و هم درک درستی از آن نداریم. سال ها است که پژوهشگران یکی از اصلی ترین علت این ضعف را نوع تدوین کتاب های درسی در مقاطع مختلف تحصیلی عنوان کرده اند. مریم دانشگر، عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در شماره اخیر خبرنامه گروه آموزش زبان فرهنگستان، به بخشی از این ضعف پرداخته است.

او از «شعر» به عنوان یکی از ابزارهای کاربردی برای یادگیری زبان فارسی یاد می کند که توانسته در دوره های مختلف تأثیر مثبت و ماندگاری بر ذهن دانش آموزان بگذارد. با این حال او در این یادداشت، از ضعف کتاب های درسی در توجه به این مقوله می گوید و می نویسد: گرچه شعر فارسی از گذشته های دور تاکنون در آموزش همه علوم نقش داشته است، برجسته ترین نقش آموزشی آن را باید آموزش زبان و سوادآموزی دانست؛ شعر یکی از کارآمدترین ابزارهای آموزش زبان فارسی از گذشته تاکنون بوده است. این کارآمدی به ویژه در دوره تحصیل ابتدایی، که دوره طلایی آموزش رسمی است، خود را نشان می دهد. شعر فارسی ابزار سحرآمیزی است که تخیل رنگین کودکان را شاداب و سرزنده می سازد و آموزش را برای آنان جذاب و لذت بخش می کند. برای اینکه بدانیم کتاب های درسی ابتدایی چگونه از این ابزار آموزشی که به وفور در اختیار فارسی زبانان است، استفاده می کنند آنها را ورق می زنیم و درس های کتاب فارسی را، که تنه اصلی آموزش در هر کتاب به شمار می روند، بررسی می کنیم.

اولین مسئله ای که جلب نظر می کند این است که درس های کتاب های فارسی اول و دوم دبستان هیچ شعری ندارند. یعنی در این دو سال دانش آموزان ایرانی در مهمترین بخش آموزشی کتاب فارسی به طور جدی با شعر روبرو نمی شوند؛ در حالی که نگاهی گذرا به پشت ویترین کتابفروشی ها نشان می دهد قصه های موزون و آهنگین بسیار مورد استقبال کودکان و خانواده ها بوده و هستند. نبودن شعر در درس های اصلی کتاب اول و دوم دبستان هیچ توجیهی ندارد و هرقدر در بخش های دیگر کتاب اشعاری از شاعران کودک گنجانده شود، نمی تواند این خلأ را جبران کند.

کتاب های درسی , کتاب , فرهنگستان زبان ,

دانشگر با ارائه نموداری مقایسه ای بین کاربرد شعر و نثر در درس های کتاب های فارسی 12 پایه اضافه می کند: دو نکته مهم از این نمودار دریافت می شود: 1. استفاده از شعر در کتاب فارسی سیری صعودی دارد؛ یعنی در پایه های بالاتر از اشعار بیشتری استفاده شده است. این نکته ای مثبت و هم سو با اصول تألیف کتاب درسی و قواعد مرتبط با آموزش زبان و ادبیات فارسی است.

2.استفاده از شعر فارسی در کتاب فارسی سیری نامتناسب و ناقص دارد و به ویژه در دوره متوسطه یک و دو دچار آشفتگی و بی نظمی ناشی از نبودن نقشه و برنامه کلی در تدوین دروس شده است. این آشفتگی به ویژه در کاهش میزان استفاده از شعر در درس های کتاب فارسی پایه نهم و افزایش ناگهانی آن در پایه دهم به چشم می خورد؛ چنانکه حجم شعری که دانش آموز کلاس نهم در درس های کتاب فارسی می خواند چنان کاهش می یابد که معادل سه پایه پایین تر(کلاس ششم) می شود و آنچه در پایه دهم می خواند، چنان است که یک سوم حجم درس های کتاب را دربرمی گیرد. نمود فقدان برنامه مدون در تألیف کتاب درسی فارسی به همین سادگی قابل مشاهده است.

برای بهبود وضعیت کتاب های درسی، گام نخست را صحیح برداریم؛ گام نخست شناخت وضعیت و تهیه نقشه ای روشمند و برنامه ریزی شده برای تألیف کتاب های زبان و ادبیات فارسی است.

چند سالی است که دغدغه مندان زبان فارسی انتقادات متعددی را به نحوه تألیف کتاب های درسی و محتوای آموزشی این منابع وارد کرده اند؛ اما متأسفانه چندان تأثیرگذار نبوده است.