پرداختن به این مسائل در گفت وگوی تفصیلی تسنیم با امیرمهدی حکیمی، وصیّ علامه حکیمی و مدیر مؤسسه الحیاة، مطمح نظر بوده است و تلاش کرده ایم پرتوی هرچند گذرا بر این وجوه تاریک حیات مرحوم علامه بیفکنیم:

 نفس اهتمام علامه حکیمی به مقوله هنر و ادبیات و مبانی زیبایی شناسی کلام، بین عالمان تراز اول حوزوی امری کمیاب و استثنایی است، به نظر شما این علاقه و اهتمام از کجا ناشی می شود و این امر چه اندازه در میراث فکری مرحوم علامه مهم است؟

قطعاً بخشی از این علاقه به دلیل جوهره و ذات هنری ایشان بوده است. ایشان در سنین حدود 10 تا 12 سالگی، شعری برای حضرت علی(ع) سروده بودند که نشان می دهد جوهره هنری و ذوق شاعرانگی از همان ابتدا در ایشان وجود داشته است؛ ولی بعدها که به حوزه درس ادیب نیشابوری راه پیدا می کنند، طبعاً آشنایی شان با شعر و ادبیات فارسی و عربی هم گسترش پیدا کرده بود و شعرهای استادانه ای به هر دو زبان می سرایند که بسیار درخشان است. در جوانی قصیده ای در مدح استاد خود، مرحوم ادیب نیشابوری، به عربی می­ سرایند که بسیار مورد توجه ایشان قرار می گیرد و تعبیر ادیب نیشابوری در این باره این بوده است که؛ این طلبه جوان مشهدی هنوز پایش را از مشهد بیرون نگذاشته اما شعرش همانند شعر متنّبی، شاعر برجسته عرب، است.

می خواهم بگویم آن ذوق شاعرانه از همان بدو کودکی و سنین جوانی در ایشان نمود داشته است؛ سپس مطالعات گسترده ایشان و خواندن رمان­ ها و آشنایی ایشان با ادبیات داستانی و خواندن گسترده دواوین شعرا در این توجه ادبی نقش بسزایی داشته است. از سوی دیگر حضور ایشان در انجمن های ادبی مشهد که از قضا بسیار پررونق و راهگشا هم بوده نیز مطرح است. آن طور که اطلاع دارم ایشان بیش از 15 سال در این انجمن­ ها حضور فعال داشتند. از طرف دیگر آن توجهی که خود اهل بیت(ع) به شعرا نشان می داده اند نیز در توجه گسترده تر ایشان به شعر و ادبیات مؤثر بوده است، به همین دلیل هم هست که توجه به مبانی و اصول زیبایی شناسی شعر و نثر در آثار ایشان این قدر برجسته است و نمونه های ماندگاری از آن در مجموعه آثار استاد ثبت و ضبط شده است.

اما این علاقه و ذوق منحصر به حوزه ادبیات نبوده است و ایشان علاوه بر شعر و نثر، با سایر حوزه های هنری مثل گرافیک و صفحه آرایی کتاب هم آشنایی قابل توجهی داشتند که نمود برجسته آن را می توان در طرح جلدهای ساده و چشم نواز ایشان دید. آن دایره قرمز کوچک روی جلد سفید کتاب های ایشان به خلاف طراحی ساده ای که دارد، بسیار جذاب و خاطره انگیز است به ویژه که چند دهه پیش از انقلاب، طراحی و اجرا شده است یعنی در زمانی که چنین گرافیکی در هیچ یک از آثار مذهبی آن دوران معمول نبود.

*این طراحی کار خودشان بوده است؟

بله؛ ایده، ایده خودشان بوده است. ایشان حتی در صفحه آرایی کتاب هایشان هم نقش داشته­ اند. خاطرم هست در مورد صفحه آرایی "الحیاة" ایشان تعریف می کرد که "چون کتاب های روایی که تا پیش از این منتشر شده بود، هیچ کدام گیرایی و سامان هنری درستی نداشته اند، من خودم می رفتم پیش حروف چین ها می نشستم و در مورد تک تک اجزای آن نظر می دادم تا حاصل کار، زیبا و قابل قبول شود."، حتی تأکید می کردند که "راجع به صفحه آرایی "الحیاة" به اندازه 150 صفحه حرف دارم."، یعنی ایشان حتی به زیبایی شناسی فیزیکی کتاب و صفحه آرایی و گرافیک مناسب آن هم فکر می کردند.

حضورشان در نمایشگاه های گوناگون نقاشی، عکاسی و... و احاطه و آگاهی شان به سینما و هنرهای نمایشی هم از دیگر وجوه قابل تأمل ایشان بود که بخشی از خاطرات خوب من از ایشان را شکل می دهد. در مجموع آگاهی ایشان نسبت به تحولات فرهنگی روز و فضاهای هنری در کمتر چهره حوزوی مشاهده می شود و ایشان از این امور برای نشر مفاهیم اسلامی استفاده می کردند.

*برخی معتقدند که صرف پرداختن به مفاهیم والای معارف اسلامی، هرگونه ضعف و کمبود در شکل و قالب ارائه را جبران می کند، مرحوم علامه در این خصوص چه نظری داشتند؟

اتفاقاً خاطرم هست که یک بار از ایشان پرسیدم که "آیا اگر کسی که برای انتقال مفاهیم مورد نظر قرآن و اهل بیت به زبان شعر یا سایر قالب های هنری اثری خلق کرده، مجاز است که از معیارهای فنّی هنر تجاوز کند و قوّت و استحکام لازمه آثار هنری را نادیده بگیرد؟"، ایشان گفتند "اگر کسی که این مفاهیم را به زبان هنر ارائه می دهد، مثلاً نمره اش 100 نشد اشکالی ندارد اما همین که رسید به 80 و زیر 80 باید آن را دور بریزید". ایشان قائل به این بودند که کاری که برای اهل بیت، برای قرآن و برای مفاهیم اسلامی می شود باید در اوج ظرافت و زیبایی هنری باشد، همان طور که در شعر ایشان و نثر ایشان، این را می بینیم.

*شما به آشنایی و علاقه مرحوم علامه به مقوله سینما و فیلم اشاره کردید اما، چگونه است که خود ایشان تا این حدّ از صوت و فیلم گریزان بودند که اجازه نمی دادند صدا و تصویرشان در جایی ثبت و ضبط شود؟

خب، این دلیل دیگری دارد که به نظر من اساسش را باید در تربیت سلوکی ایشان نزد اساتیدشان و به ویژه مرحوم آیت ­الله شیخ مجتبی قزوینی و مرحوم حافظیان سراغ گرفت. این استادان اهل سیر و سلوک بودند و همواره از شهرت و مطرح کردن نام خودشان پرهیز می کردند، مرحوم علامه هم به تأسی از همان ها نمی خواست خودش را در جامعه مطرح کند. شما ببینید تا همین چند روز پیش که ایشان رحلت کردند، چقدر جامعه اسلامی و ایرانی ما ایشان را می شناخت؟! تقریباً هیچ. این حجم خبری که این روزها راجع به ایشان منتشر می شود، قبلاً کی وجود داشت؟ این انزوای خودخواسته و سکوت خبری تحت تأثیر همان فضای سیر و سلوک ایشان شکل گرفته بود.

* آیا از مرحوم علامه شعر منتشرنشده ای هم در دست هست؟

مجموعه اشعار ایشان چندین سال قبل با مقدمه خودم ذیل عنوان "ساحل خورشید" منتشر شد، اما نمی دانم که ایشان در سال های بعد هم شعر تازه ای سروده اند که در آن کتاب نیامده باشد یا نه، این محتاج بررسی بیشتری است.

*در مورد سایر آثار ایشان چطور؟ آیا کار منتشرنشده ای دارند؟

یکی دو تا کار بوده که نمی دانم به پایان رسیده است یا نه، البته یکی دو نوشته که در واقع متن پیاده شده جلسات شفاهی ایشان است وجود دارد که هنوز به سرانجام نرسیده است، این ها را باید دقیقاً بررسی کنیم و بعد از اینکه بررسی ها انجام شد اگر چیزی قابل چاپ باشد حتماً در اختیار علاقه مندان قرار خواهیم داد، البته با حفظ همان حساسیت و وسواسی که ایشان برای ارائه چاپ آثارشان داشتند اگر هم نتوانستیم که ای بسا آرزو که خاک شود!

* آیا تکاپوی فکری ایشان تا روزهای پایانی حیاتشان ادامه داشت، یعنی مثلاً حلقه درس و بحثی وجود داشت یا اینکه ضعف جسمانی مانع از این کار می شد؟

در این چند سال اخیر جلسه خاصی نداشتند حتی تقریباً دیگر حالی برای نوشتن هم نداشتند، چون هم به لحاظ جسمی بسیار نحیف شده بودند و هم از نظر روحی. با توجه به شرایط موجود در جامعه و فشاری که بر توده مردم بود و ایشان به آن همه رنج و درد مردم آگاهی داشت، دیگر آن نشاط گذشته را نداشتند، به هرحال ایشان عمری را با دغدغه ها و دل مشغولی های وسیع مذهبی و اجتماعی از سر گذرانده بود و طبیعی است که قوای بدنی شان تحلیل رفته بود.

 *یکی از انتقاداتی که گاهی از سوی برخی دوستداران علامه عنوان می شود این است که ایشان به خلاف دانش وسیع و احاطه کم نظیرشان بر مجموعه معارف اسلامی، در زمینه شاگردپروری و تربیت نسل شاگردانی که بتوانند راه ایشان را ادامه دهند، اهتمام چندانی نداشتند، شما این نقد را قبول دارید؟

بله، این نکته درستی است. برخی از علما به حوزه تدریس و شاگردپروری توجه زیادی دارند اما ایشان به خلاف این گروه، در این زمینه خیلی فعال نبودند و بیشتر بر همان کارهای پژوهشی خودشان متمرکز بودند البته جسته گریخته شاگردانی هم در برخی جلسات ایشان حضور داشته اند و به آنها نکاتی را انتقال می دادند اما این امر رسمیّت و استمرار نداشت.

*در مورد تجرّد ایشان گفت وگوهای غیررسمی فراوانی اینجا و آنجا صورت گرفته است که چندان پذیرفتنی به نظر نمی رسد، به نظر شما آیا پشتوانه نظری و ادلّه عقلی خاصّی بر آن مترتب است یا اینکه مشکلات و مصائب خاص زندگی این گونه ایجاب کرده بود؟

من تعبیر خود ایشان را در این زمینه عرض می کنم که می گفتند "تجرّد من اختیاری نبود"، و حق هم همین است. ایشان در دوره های مختلفی از حیاتشان قصد ازدواج داشته اند اما در هر دوره ای به مشکلاتی برمی خورند که منتج به نتیجه نمی شود. فکر می کنم حدوداً 50 سالشان بود که نزدیک یک سال موارد زیادی خواستگاری رفتند، سخت گیری هم نمی کردند، اما هربار به دلیلی نشد. یکی از آقایان اهل معرفت و سلوک به ایشان پیغام داده بود که "قسمت شما نیست که در این دنیا ازدواج کنید!"، ایشان می گفتند "این گونه نیست که این همه من، همه را به روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) دعوت کنم اما خودم به آنها توجهی نداشته باشم و بخواهم سنّت ازدواج را نادیده بگیرم؛ این تجرّد بر من تحمیل شده و جبر شرایط این طور اقتضا کرده است."، در واقع ایشان اهل سخت گیری هم نبودند اما بعضی مواقع قرار نیست امری اتفاق بیفتد و از دست کسی هم کاری ساخته نیست.

*این روزها خاطره ای به نقل از آقای حیدر رحیم پور ازغدی درباره انتساب جمله ای به علامه محمدرضا حکیمی درباره رهبر انقلاب در برخی از سایت ها و خبرگزاری ها در حال انتشار است که چند روز گذشته کانال رسمی مرحوم علامه، صحّت آن را مردود اعلام کرد، به نظر شما هم این نقل ناشی از سهو ناقل یا ثبت کنندگان این خاطره است؟

بله. ایشان به خود من گفته بودند که "یادم نمی آید چنین چیزی بین من و حاج حیدر آقای رحیم پور اتفاق افتاده باشد."، شاید در نقل آن خاطره اشتباهی رخ داده و گفت وگوی دیگری بوده که سهواً به ایشان نسبت داده شده است.

*مقام معظم رهبری در پیام تسلیت خودشان از مرحوم علامه حکیمی با تعبیر "رفیق دیرین" یاد کردند؛ شما از کیفیت ارتباط ایشان با مرحوم علامه اطلاع دارید؟

خب، می دانید که این دو بزرگوار هر دو از فضلای بنام مشهد هستند و طبیعی است که به دلیل همین همشهری بودن و قرابت فکری و تعهد مشترکشان به مبانی فکری اسلام و حضور در انجمن های ادبی، رفاقت و دوستی دیرینه ای هم با یکدیگر داشته باشند که سابقه این آشنایی و رفاقت از روزگار طلبگی در مشهد شروع شده بود و تا پس از انقلاب ادامه پیدا می کند.

*برخی سعی دارند از مرحوم علامه تصویر یک انقلابی پشیمان را ارائه بدهند و این طور القا می کنند که گویا ایشان در اواخر دوران حیات فکری شان نسبت به آرمان های انقلاب و امام(ره) تردیدهای جدی داشته اند؛ نظر شما در این باره چیست؟

مرحوم علامه از سابقون انقلاب به شمار می آید که در سال 1338، یعنی 4 سال پیش از آغاز نهضت امام(ره) در 42، از سوی ساواک از سخنرانی ممنوع شده بود. ایشان تا پایان عمر در مبانی انقلابی گری خودش ذره ای تردید نکرد و به همان مفاهیمی که از پیش از 42 و پس از آن معتقد بود، وفادار ماند، البته ممکن است در مقاطعی نسبت به برخی اشخاص، روندها و رویّه ها انتقاداتی داشته باشد که همه آن ها را هم در کتاب ها و آثار قلمی خودش ثبت کرده است؛ به خصوص در همین بحث جنگ فقر و غنا و مستضعفین و سرمایه داری،که خود حضرت آقا و بقیه دلسوزان هم مطرح کرده اند؛ ایشان حساسیّت بالایی داشت و نارضایتی خودش را هم پنهان نمی کرد اما موضع او همیشه موضع منتقدی مشفق و دلسوز بود و پایبندی ایشان نسبت به اصل انقلاب، تا پایان عمر تغییری نکرد.

*با این همه چرا بعضی ها سعی دارند مسئله را به گونه دیگری جلوه بدهند و با ارائه تصویری وارونه از ایشان، در نفس اعتقاد و التزام فکری و عملی علامه به انقلاب و آرمان های آن تشکیک کنند؟

این را باید از خود آن ها پرسید، آنچه من می دانم این است که موضع انتقادی ایشان همیشه وجود داشت اما انتقاد به معنای نفی و انکار ارزش ها نیست، بله، ایشان منتقد بود اما انتقادهایش از سر اصلاح بود نه تخریب! ایشان از اصل این انقلاب و اصل خون شهدا هرگز کوتاه نیامد و هیچ وقت نسبت به این ها شک و تردید نکرد، حتی در این روزهای آخر که با ایشان گفت وگو می کردیم می دیدم که همچنان سر اصول خودش استوار است، حتی بعضی وقت ها تصریح می کرد که "بعضی ها نقد می کنند که این حکومت نباید باشد اما من اصلاً چنین چیزی را قبول ندارم؛ حرف من این است که چرا در جاهایی آن چیزی که باید اتفاق می افتاده، نیفتاده و آن طور که باید باشد، نیست."، به جرأت می شود گفت که ایشان مصلح ترین و مشفق ترین منتقد در انقلاب اسلامی بود.

این نکته را هم اضافه کنم که برخی از منتقدان درونی، به دلیل منافع ازدست رفته خودشان زبان به انتقاد از حاکمیّت باز می کنند اما مرحوم علامه از این جنس افراد نبود، حتی وقتی ما درصدد تشکیل دادن مؤسسه "الحیاة" بودیم وقتی با حضرت علامه و مرحوم حاج علی آقا و پدر گفت وگو کردم و این ایده را با ایشان در میان گذاشتم، هر سه برادر با من شرط کردند که در حیات و بعد از حیاتشان راضی نیستند که یک ریال از بودجه بیت المال در این مؤسسه خرج شود برای اینکه معتقد بودند بیت المال متعلق به فقراست و باید برای همان ها هم خرج بشود، این همان کاری است که یک منتقد مخلص و اصلاح گر می کند.