به مناسبت دهم ربیع الثانی سالروز وفات حضرت فاطمه معصومه(س) و برای بررسی جایگاه حضرت و همچنین شهر مقدس قم، با حجت الاسلام محمد رضایی آدریانی گفت و گویی انجام داده ایم که در ادامه ملاحظه می فرمایید:

* چه روایاتی درباره شهر قم و جایگاه این شهر وجود دارد؟

درباره شهر قم سه یا چهار روایت وجود دارد که منبع اصلی آنها کتاب تاریخ قم است و مرحوم مجلسی و دیگران نیز از همین کتاب نقل می کنند. امام صادق(ع) می فرمایند که برای پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) حرم هایی وجود دارد و نام می برند و برای اهل بیت(ع) نیز حرمی است که آن قم است. یا روایاتی داریم که دو سه نقطه را سفارش کرده است ولو یک شب در آنجا بخوانید که یکی از آن نقاط شهر قم است. منبع این روایت ها کتاب تاریخ قم است که قرن چهارم یا پنجم نوشته شده است و سعی کرده روایاتی که در فضیلت قم است جمع آوری کند. از پیشینه های شهر قم ورود اشعری ها به این شهر در بین سال های ۹۳ یا ۹۵ هجری قمری است.

یکی از اصحاب امام سجاد(ع) به نام سعید بن جبیر در قیامی در سال ۸۳ هجری قمری علیه حجّار و بنی امیه رخ می دهد، شرکت می کند ولی قیام شکست می خورد و سعید بن جبیر فرار می کند و به مدت ۱۰ یا ۱۲ سال در اصفهان پناهنده می شود. در این مدت سعید بن جبیر به قم می آمده و در جمکران عبادت می کرده است که معلوم می شود سابقه ای وجود داشته است. آثار باستانی قم نیز حول و حوش جمکران است.

حجاج به دلیل همان قیام، شیعه کشی راه می اندازد و قتل عامی نسبت به شیعیان ایجاد می شود و آنهایی که می توانستند، فرار می کنند. حجاج به قبیله اشعری مهلت سه روزه می دهد که از کوفه خارج شوند و آنها به طرف بصره و اهواز می روند و از کوه های زاگرس عبور می کنند تا اینکه به قم می رسند. دیلمی ها در آن زمان به شهرهای کوچک حمله می کردند و دست به غارت می زدند. اشعری ها که جماعتی جنگجو و رزمنده بودند وقتی به شهر قم می رسند اهالی این منطقه از آنها خواستند اگر دفع شرارت بکنند، همان جا ساکن شوند.

اشعری ها گرایشات شیعی داشتند ولی گرایش آنها ناب نبود. شخصیتی به نام قیس بن رمانه اشعری در این قوم وجود داشت که در تاریخ نوشته اند ایشان اولین کسی است که در اواخر امامت امام سجاد(ع) نزد حضرت می رود و تشیع ناب را فرا می گیرد و به این منطقه می آید.

او در سال ۹۳ هجری قمری در این منطقه ساکن می شوند و در سال ۹۵ امام سجاد(ع) شهید می شوند و در زمان امام باقر(ع) خیلی ظهور و بروزی ندارند و در زمان امام صادق(ع) اولین اشعری ها را می بینید.

قیس بن رمانه که ظرفیت های علمی، فرهنگی، عبادی اش تقویت می شود به قم می رود و یک تحول عمیقی ایجاد می کند ولی این تحول برای اینکه نهادینه شود ۱۰۰ سال طول می کشد و در اواخر امامت امام صادق(ع) شما یکی دو تا از اشعری ها را می بینید.

هجرت حضرت معصومه (س) به قم از زاویه ای دیگر/ آیا ایشان به خاطر امام رضا (ع) به ایران سفر کردند؟

* چه شد که حضرت معصومه تصمیم گرفتند به ایران سفر کنند؟

یک پازلی باید ترسیم کنیم که شامل پیشینه وضعیت شهر قم، حضرت معصومه(س) و شرایط، زمان و مکان و سفر می شود.درباره پیشینه قم صحبت کردیم و اینکه خاندان اشعری وارد قم شدند و باعث می شوند اگر مردم محلی مسلمان هم نبودند به دین اسلام گرایش پیدا کنند و در نتیجه شهر قم به یک منطقه شیعه نشین تبدیل می شود و اواخر دوران امام صادق(ع) و دوران امام کاظم(ع) این منطقه به واسطه رفت و آمدی که نزد ائمه(ع) دارند یک منطقه شیعه نشین شناخته شده است.

دختران فاطمی شاید کمتر مورد توجه باشند. حضرت زهرا (س) که مبدأ دختران فاطمی است و حضرت زینب(س) و ام کلثوم و دختران امام حسن و امام حسین(ع) و دختران امام جواد و امام هادی (ع) و آخرین دخترانی که ظهور و بروز در تاریخ تشیع دارند دختران امام جواد(ع) هستند که مهم ترین آنها حکیمه است.

در حرم حضرت معصومه(س) سردابی است و مزارها در سرداب قرار داد. مزار یکی از دختران امام جواد(ع)، دختر موسی مبرقع، خواهر موسی مبرقع و حضرت معصومه(ع) و تقریباً ۱۵ مزار از سادات در این سرداب وجود دارد و اسم هایشان مشخص است، ولی حضرت معصومه(س) اولین کسی است که در آنجا دفن شده است.

حدود ۴۰۰ امامزاده در شهر قم داریم که برخی از آنها مشهور هستند ولی محور همه آنها حضرت فاطمه معصومه(س) است. حضرت فاطمه معصومه جزو اولین هاست و عمده این امامزاده ها بعد از حضرت وارد قم شده اند و فتح بابی می شود برای ورود دیگر امامزادگان به این منطقه.

در ایران هیچ شهری به اندازه شهر قم امامزاده ندارد. ممکن است در استان های اصفهان یا مازندران پر امامزاده تر باشد ولی در شهر قم به تنهایی ۴۰۰ امامزاده وجود دارد و در ایران شهر دیگری مانند قم نداریم. حضرت معصومه(س) سال ۲۰۱ هجری رحلت می کنند. پدر بزرگوارشان سال ۱۸۳ شهید شده اند و حضرت امام رضا(ع) نیز ۲۰ سال امام بوده اند و حضرت معصومه (س) ۲ سال قبل از ایشان رحلت می کنند. امام کاظم(ع) نیز از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ پیوسته در زندان بوده اند. با این محاسبات سن حضرت معصومه (س) بین ۲۲ تا ۲۴ سال بوده است.

امام موسی کاظم(ع) خانواده را به امام رضا(ع) می سپارند. امام رضا(ع) هر شب چراغی را در اتاق پدر روشن کرده و به امور خانواده رسیدگی می کردند. آن شبی که امام (ع) به غیب، شهادت پدر را متوجه می شوند چراغ را خاموش می کنند و اهل بیت متوجه می شوند که اتفاقی افتاده است و به سوگ می نشینند. حضرت معصومه(س) تربیت شده امام رضا(ع) هستند و خواهران دیگر نیز در تربیت ایشان نقش داشتند ولی نقش اصلی را امام داشته اند. از نظر مادری نیز نجمه خاتون مادر امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است و این پیوند مادری باعث شده بود قرابت بیشتری وجود داشته باشد.

این بانو با شخصیت برادر و فضای اهل بیتی دختران فاطمی نشان از جهات علمی، عبادی، معنوی و. .. تربیت یافته است.

موضوع بعدی سفر امام رضا(ع) است. مأمون یک شخصیت درجه دو نسبت به امین بود چراکه مادرش عرب نبود و بعد از اینکه در جنگ داخلی امین را شکست داد و به قدرت رسید نیازی به بازی های سیاسی داشت که هم جامعه را مدیریت کند و هم بنی عباس را تا می تواند بازی دهد. مأمون بازیگری ماهر و آدمی پیچیده، هوشمند و کیاس بود. او متوجه بود که از گذشته میل جامعه قلبا به اهل بیت پیامبر است.

بنی امیه صد سال اهل بیت را سرکوب کرده بودند و بنی عباس هم ۷۰ سال است که انواع مواجهات را با اهل بیت(ع) داشت. وقتی مأمون دید که این کشتارها جواب نداده است، تصمیم گرفته بود بازی جدیدی انجام دهد و پیشنهاد خلیفه بودن را به امام رضا(ع) داد امام قبول نکردند و تهدید به قتل کرد و حضرت را تحت الحفظ به مرو آوردند و امام این تهدید را تبدیل به فرصت کردند و حداقل چیزی که می توانستند پذیرفتند. خلافت را نباید می پذیرفتند چراکه در یک پارادایم قرار می گرفتند و ولایت عهدی را نیز با تمام اختیارات نباید می پذیرفتند چون در بازی قرار می گرفتند. برای اینکه دفع تهدید کنند و از فرصت ها نیز استفاده کنند ولایت عهدی تشریفاتی را پذیرفتند. امام بدون اینکه امتیازی بدهند فرصتی را به دست آوردند که در آن بستر زمانی یک تحولی برای جامعه شیعه ایجاد شد.

هجرت حضرت معصومه (س) به قم از زاویه ای دیگر/ آیا ایشان به خاطر امام رضا (ع) به ایران سفر کردند؟

* آیا حضرت معصومه به شهادت رسیده اند یا اینکه رحلت یافته اند؟

از ماه رمضان سال ۲۰۰ که امام رضا(ع) ولایت عهدی را می پذیرند تا سال ۲۰۳ که به شهادت می رسند، فضایی ایجاد می شود که از اول خلافت بنی عباس تا پایان غیبت صغری استثنایی است.در این سال ها شعائر شیعه تا حدودی علنی می شود و بیان فضائل اهل بیت که ممنوع بوده انجام می شود و رفت وآمد علوی ها نیز آزاد می شود.

در این دو سال که فضای بازی ایجاد شده است سفر حضرت معصومه(س) انجام می شود. زمانی که امام رضا(ع) می خواهند از مدینه به طرف مرو حرکت کنند همه خانواده را جمع می کنند و می گویند که هیچ کدام از شما دیگر من را نخواهید دید؛ پس با توجه به اینکه اهل بیت می دانستند که دیگر امام رضا(ع) را نخواهند دید پس قرار نبوده کسی به دیدار امام برود.

همچنین دختران اهل بیت خیلی از حریم خانه بیرون نمی آمدند مگر مزار پیامبر(ص) و سفر حج. در طول تاریخ نداریم که بگویند از دختران اهل بیت کسی برای دیدار با کسی سفر طولانی رفته باشد مگر اینکه منطقی داشته باشد مثلاً اینکه همراه همسرش بوده یا دعوت یا توصیه ای شده باشد.

حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) ازدواج کرده بودند و همراه همسرش از مدینه منتقل می شوند به سامرا و غیر از این مورد هیچ کدام از دختران اهل بیت چنین سفری نداشته اند.اینکه بگوییم حضرت معصومه(س) برای زیارت برادر پا در این سفر گذاشته باشد خیلی مستند نیست. وقتی حضرت می دانند به دیدار برادر نمی رسند و برادر گفته اند که دیگر من را نخواهید دید دیگر این سفر منطقی ندارد.

مهم ترین روایتی که درباره شهر قم داریم از امام صادق(ع) است. درباره شهر قم یک پیش بینی و آینده سازی شده است. امام صادق(ع) دارند مکتب سازی می کنند. مکتب در تئوری ها نباید متوقف شود بلکه به فرهنگ، جامعه، نظام و تمدن، فرایندی عمل کند و این نیاز به هسته های محکم و قوی دارد.

شهر قم با آن پیشینه ای که عرض کردم تحول خود را به این طرف که یک کانون شیعی خالص در ایران بشود شروع کرد منتها به یک سری عناصر هویت بخش نیاز داشت.

این روایت در اواخر بنی امیه و اوایل بنی عباس یعنی سال های ۱۳۰ تا ۱۴۰ ذکر شده است اما هنوز شهر قم ظرفیت لازم را پیدا نکرده است و امام یک افق ۸۰ ساله را می بیند و قم یک جهش و عنصر شتاب دهنده می خواهد تا به بلوغ برسد تا ظرفیت دریافت دختری فاطمی نشان به نام فاطمه را پیدا کنند.

یک جمعیت با عشق اهل بیت که عشقشان ناب و خالص نبود در منطقه قم ساکن می شود و دو سه نسل می گذرد و تشیع آنها ناب می شود. این تشیع نیاز به یک عنصر شتاب دهنده دارد که بی بدیل باشد.

ریشه این بحث که حضرت معصومه(س) برای دیدار برادرش آمده باشد باز می گردد به بحار علامه مجلسی. فرض کرده اند که ایشان برای زیارت برادر این مسیر را آمده اند و خواسته اند از این مسیر به خراسان بروند.

حضرت از طرف غرب به ایران آمده اند و در ساوه مریض می شوند و بعد می فرمایند من را به قم برسانید. اگر کسی بخواهد از ساوه به خراسان برود باید مسیر ری و تهران را برود نه اینکه با آمدن به قم مسیرش را طولانی تر کند و بعد دوباره به سمت تهران برود مخصوصاً که بعد از قم کویر بوده و در آن دوران راه مناسبی برای رفتن به خراسان نبوده است.وقتی حضرت می گویند که من را به قم برسانید حدس من این است که نیت اولیه قم بوده است.

هجرت حضرت معصومه (س) به قم از زاویه ای دیگر/ آیا ایشان به خاطر امام رضا (ع) به ایران سفر کردند؟

همان طور که امام حسین(ع) از مکه خارج شده و عازم عراق می شوند در صحبت هایشان خیلی نمی گویند به کوفه می روم و ظاهر این است که مقصد کوفه است ولی واقعاً مقصد امام کربلاست؛ چراکه پیامبر (ص) و امیرالمؤمنین(ع) آن را پیش بینی کرده بودند.در گزاره های اولیه تاریخی نه حضرت و نه کسی گفته که حضرت به خراسان می روند و بعدها انتساب داده اند. وقتی روایت امام صادق(ع) را می خوانید متوجه می شوید که مقصد قم بوده است و حضرت می دانسته اند که در قم زنده نخواهند ماند. وجود قدسی حضرت معصومه(س) قرار بوده تأثیرگذار باشد و این وجود قدسی در حاشیه شهر قم برای هزاران سال بعد ذخیره می ماند.

امام رضا(ع) مرزبان شیعه است و یک جغرافیای تشیع در این سرزمین می خواست درست شود و بعد گستره جهانی پیدا کند. امام رضا با رفتن خود به مرو جغرافیای تشیع را از عراق و کوفه کشاند به خراسان و این مرزبانی را بر عهده گرفت؛ اما خود جغرافیای ایران یک قلب تپنده می خواست و آن حضرت معصومه(س) است؛ روایت امام صادق(ع) و پیشینه قم را می دانید و افق آینده سرزمین ایران را دارید حضرت می توانست هوشمندانه این سفر را انتخاب کند. یک مأموریتی که می دانست با رحلتش باید انجام شود.

به این دلیل می گوییم که حضرت معصومه(س) شهید نشده که در زمان دو ساله ولی عهدی امام رضا(ع) این سفر انجام شده است و کُشت و کشتار و جنگی نبوده است. در اینجا به جای اینکه برای حضرت مظلومیت درست کنید، ساحت حماسی، تمدن سازی، تربیت کنندگی، و جهش دهندگی برای قم درست کنید و شهر قم بعد از حضرت یک شهر علمی می شود.