امیرالمؤمنین علی (ع) در حدیثی می فرمایند: " انسان مؤمن به کم، قناعت می کند اما دست نیاز به سوی کسی غیر از خدا دراز نمی کند. "

اهمیت مساله قناعت و لزوم تبیین این مهم در ساحت رسانه های دنیای کنونی و نیز عرصه فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، ما را بر آن داشت تا در همین خصوص و آشنا شدن با راهکارهای ترویج فرهنگ قناعت در جامعه با تنی چند از اساتید و کارشناسان حوزوی و دانشگاهی به گفت و گو بپردازیم که مشروح آن را در ادامه ملاحظه می کنید؛

دکتر مهدی اسلامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه امام صادق (ع) در خصوص چگونگی تبیین و ترویج فرهنگ قناعت می گوید: بر اساس آموزه های دینی آن چه متوجه می شویم این است که نقطه مقابل اسرافکاری، قناعت است. این مساله را باید برای خانواده ها و به ویژه نسل جدید به درستی جا بیندازیم که اگر قناعت نداشته باشیم، لذت از زندگی ما بیرون می رود در حالی که متأسفانه این گونه بیان شده که لذت در زندگی مترادف با ولخرجی و خوش گذرانی در سایه اسراف است.

سه مشخصه بارز انسان اسرافکار

وی می افزاید: امام صادق (ع) در حدیثی می فرمایند که لقمان حکیم به فرزندش گفت شخص اسرافکار سه مشخصه و علامت دارد: اول آن که چیزی را می خرد که برای او نیست یعنی در شأن او نیست، دوم آن که می پوشد آن چه را که برای او نیست یعنی برازنده او نیست و سوم هم این که می خورد از آن چه که فراخور حال او نیست یعنی برایش ضرر دارد.

وی با اشاره به این که به تعبیر بسیاری از اساتید اخلاق حوزه، یکی از پیش نیازهای دست یابی به حیات طیبه، باور به قناعت و انجام آن در همین زندگی دنیایی است، ادامه می دهد: واقعیت تلخی که وجود دارد آن است که نمایش ثروت و دارایی، بیماری فراگیر زندگی مدرن امروزی است، چه آن که متأسفانه در تبلیغات تلویزیونی به عینه مشاهده می کنیم که یک خانواده خوشبخت را خانواده مصرف کننده نشان می دهند که در خانه ای مجلل با آخرین وسایل و امکانات زندگی می کنند و طبعاً این گونه به تصویر کشیدن در ذهن مخاطب امروزی، پیام خاص خود را نیز القا می کند.

ایجاد نیازهای کاذب و ترغیب به مصرف بیشتر

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر عرصه های فرهنگی و اجتماعی همچنین می افزاید: تبلیغات در شبکه های صداوسیما و به خصوص در شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام باعث ایجاد نیاز کاذب در فرد می شود به عنوان مثال وقتی به فروشگاه می رویم قاعدتاً باید بر اساس میزان نیاز خود خرید کنیم، اما خیلی از اوقات ممکن است به جهت تبلیغات پرزرق و برق، ناخواسته به سمت خرید اجناس و کالاهایی برویم که چندان نیازی به آنها نداریم.

وی خاطرنشان می کند: در واقع بر این اساس یکی از آفت های مهم تبلیغات رسانه ای آن است که باعث تغییر در هنجارها و ارزش های جامعه می شود به طوری که الآن برای بسیاری از مردم و جوانان ما، پول خرج کردن و تجمل گرایی به ارزش تبدیل شده و حال آن که از نگاه آموزه های اسلامی، قناعت و درست مصرف کردن و از خودگذشتگی و به حال محرومان بودن ارزش است.

تحکیم بخش استقلال اقتصادی کشور

حجت الاسلام سیدمحمدحسین طباطبایی منش، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم نیز با بیان این که از جمله عوامل مؤثر بر تحقق استقلال اقتصادی، التزام به اصل قناعت است، ابراز می دارد: قناعت نه تنها منافاتی با استقلال اقتصادی ندارد، بلکه حتی در استقرار بخشیدن به این استقلال، کمک نیز می کند. آنچه منافات با استقلال دارد، اسراف و زیاده روی و وابسته بودن است؛ یعنی کشور در اثر گرایش به تجملات و استفاده بی رویه منابع به گونه ای وابسته باشد که اگر صادرات به آن قطع شد، زندگی دچار اختلال جدی شود.

وی می افزاید: نکته حائز اهمیت دیگر این که ما باید از دوران کودکی به بچه های خود چگونه خرج کردن و چگونه مصرف کردن را آموزش بدهیم، کما این که خیلی از کشورها همین رویه را دارند. از سویی باید به نحو شایسته ای، جلوی جلوه گری و تفاخر سلبریتی ها در بستر فضای مجازی و شبکه های اجتماعی گرفته شود چرا که به هر حال اینها بر روی نسل جوان و نوجوان و از جمله دختران و بانوان ما بسیار تأثیرگذار هستند.

لزوم توجه همه جانبه و چند بُعدی به مصرف گرایی

این محقق و پژوهشگر علوم انسانی همچنین می گوید: البته مصرف گرایی در نگاه دینی و عقلایی یک مسأله چند بُعدی است که بخش مهمی از آن به فرهنگ عمومی و ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی باز می گردد. در سال های اخیر یک وضعیتی در کشور ما پدید آمده که گویا افراد برای مصرف بیشتر کردن و نشان دادن همین مساله با هم یک مسابقه گذاشته اند و الزاماً این طور نیست که بگوییم افراد ثروتمند و دهک های بالای اقتصادی این گونه هستند بلکه حتی اقشار متوسط و ضعیف نیز بعضاً دچار همین رویه غلط شده اند

وی با تأکید بر این که باور و اهتمام به اصل قناعت و رضایت در زندگی باعث افزایش عزت نفس انسان و گشایش در روزی می شود، می افزاید: نکته حائز اهمیتی که به عقیده بنده وجود دارد آن است که رسانه های جمعی ما اعم از روزنامه ها و سایت ها و فضای مجازی و به خصوص رسانه ملی باید با تولید آثار پرمحتوا و جذاب به مردم این را نشان بدهند که زندگی در سایه توکل بر خدا و قناعت و البته تلاش و کوشش چقدر شیرین و لذت بخش است و بر این اساس می توان فرزندانی را به دنیا آورد و در تربیت آنها برپایه آموزه های کلام وحی و بیانات گهربار ائمه اطهار (ع) کوشید تا ان شاءالله به انسان های موفق و متعهد و مؤمنی برای جامعه اسلامی ما تبدیل شوند.

وی همچنین اظهار می دارد: متأسفانه رسانه های جمعی ما چه رسانه ملی و چه روزنامه و سایت ها و خبرگزاری ها آن طور که باید و شاید در عرصه تبیین اهمیت و ضرورت التزام به فرهنگ قناعت، درخشان و پرفروغ ظاهر نشده اند و باید علت این کم کاری ها ریشه یابی شود تا بعد بتوان بر اساس نگاه آسیب شناسانه، این نقیصه را مرتفع نمود.

تأثیر مخرب فرهنگ و سبک زندگی غربی

نرجس شکرزاده، محقق و پژوهشگر حوزه علمیه خواهران نیز با اشاره به این که مصرف گرایی در دنیای مدرن به معنای اصالت دادن به مصرف و هدف قرار دادن رفاه و دارایی های مادی است، می گوید: امروزه بسیاری از جوامع انسانی متأثر از فضای کلی نظام سرمایه داری در دنیا به سمت مصرف گرایی بیشتر سوق داده شده اند که یکی از نمادها و شاخص های آن توسعه انواع فروشگاه های بزرگ، همچنین تنوع کالاها و ایجاد مدگرایی در جامعه است که باید از منظرهای گوناگون این نوع پدیده ها از سوی کارشناسان و صاحب نظران امر مورد توجه و تحلیل قرار گرفته و برای برون رفع از این وضعیت یا دست کم، کاهش میزان آن فکری جدی شود.

وی تصریح می کند: در این میان از صدا و سیما به عنوان رسانه ملی این انتظار به حق وجود دارد که با پخش برخی تبلیغات بازرگانی که موجب تغییر فرهنگ ایرانی- اسلامی است، مبلغ فرهنگ مصرف گرایِ غربی نباشد، به ویژه با توجه به این که عوامل مختلفی همچون پخش آگهی های بازرگانی و تبلیغ اجناس لوکس و غیر ضروری موجب توسعه فرهنگ مصرف گرایی در جامعه می شود و خود این امر می تواند در ایجاد و گسترش عقده های روانی در وجود افرادی که به هر حال امکان خرید آن وسایل و کالاها را به لحاظ اقتصادی و قدرت مالی ندارند، بسیار مؤثر باشد.

سلبریتی ها؛ مروج فرهنگ مصرف گرایِ غربی

وی همچنین ادامه می دهد: البته تنها رسانه ملی در این قضیه مقصر نیست بلکه حتی گاهی بدتر از آن، شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام باعث ایجاد مسابقه در نمایش تجملات و زندگی های به اصطلاح لاکچری در بستر فضای مجازی می شوند. به خصوص در این قضیه، سلبریتی ها و به قول معروف شاخ های فضای مجازی نقش مخربی دارند چرا که با جلوه گری ها و نمایش سبک زندگی مصرفی و غلط باعث می شود نسل جوان که مخاطب آنها هستند بیش از پیش به این سمت و سو کشیده شوند.

شکرزاده همچنین با بیان این که تبلیغات بی رویه و تشویق زندگی مصرف گرایی در گسترش شکاف طبقاتی در جامعه، تأثیرات انکارناپذیری بر جای می گذارد، ابراز می دارد: واقعیت تلخی که وجود دارد این است که در حال حاضر چه در شبکه های مختلف رسانه ملی و چه در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، میلیاردها تومان صرف تولید برنامه ها و تبلیغات عموماً کم خاصیت و گاه بی خاصیت و بی ثمری می شود که به جز لطمه زدن به فرهنگ مردم، هیچ خاصیت دیگری ندارند.

فرهنگ سازی طولانی مدت؛ لازمه تغییر در سبک زندگی

وی در خاتمه با تأکید بر این که تغییر و تحول در سبک زندگی با دستورالعمل و بخشنامه محقق نمی شود بلکه نیازمند فرهنگ سازی طولانی مدت دارد و این که روی مقوله آموزش تأکید زیادی صورت گیرد، می افزاید جدای از این که این رویه غلط به شکل مستقیم و غیرمستقیم در ایجاد و تشدید شکاف طبقاتی مؤثر است، تأثیر مخرب فرهنگی و اخلاقی نیز برجای می گذارد و در این جا باید گفته شود که رسانه از جمله رسانه ملی چه وظیفه ای در زمینه فرهنگ سازی برعهده دارد و اگر از انجام درست این رسالت مهم ناتوان است، دلیل آن مشخص شده و آسیب شناسی لازم صورت گیرد.