این پیام که آبان ماه ضبط شده و قرار بود همزمان با 28 آبان روز جهانی فلسفه در رویداد جهانی اکسپوی دوبی در قالب نشست علمی «فردای بهتر» پخش شود، با تصمیم ناگهانی مدیران غرفه ایران کل برنامه لغو شد اما محتوای برنامه به همراه متن پیام آیت الله جوادی در کتاب مذکور چاپ و منتشر شده است.

حضرت آیت الله عبدالله جوادی آملی در این پیام اظهار داشت: بشر را اندیشه های صائب و عمل های صالح اداره می کند که نه کسی بیراهه برود و نه راه کسی را ببندد؛ نه جنگ جهانی اول و دوم و مانند آن رخ بدهد و نه جنگ های نیابتی مقطعی در گوشه و کنار جهان ظهور کند. خدای جهان آفرین و بشرآفرین و هماهنگ کننده بشر و جهان، این دو قدرت را به انسان داد که با یک قدرت، خوب بیندیشد و با قدرت دیگر خوب کار کند.

متن کامل پیام معظم له به شرح زیر است:

أعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم

بسم الله الرّحمن الرّحیم

«الحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و الأئمّة الهداة المهدیّین سیّما خاتم الأنبیاء و خاتم الأوصیاء علیهما آلاف التّحیة و الثّناء، بهم نتولّی و من أعدائهم نتبرّء إلی الله».

مقدم شما فرهیختگان و نخبگان فرهنگی را گرامی می داریم؛ از برگزارکنندگان این همایش و نشست وزین علمی حق شناسی می کنیم و از همه بزرگوارانی که با ایراد مقال یا ارائه مقالت بر وزن علمی این همایش و نشست افزودند حق شناسی می کنیم. از ذات اقدس الهی مسئلت می کنیم آنچه خیر و صلاح و فلاح جهان بشریت است به همه ما عنایت کند تا جهانی بر محور عدل و بر مدار علم، به هدف نهایی خود برسد.

بحث درباره فلسفه است به مناسبت روز جهانی فلسفه. فلسفه به نظری و عملی تقسیم می شود. همانطوری که در محدوده حس، ما یک نیروی علمی داریم و یک نیروی عملی؛ یعنی چشم و گوشی داریم که می فهمند و می بینند و می شنوند و دست و پایی داریم که حرکت می کنند و می کوشند، در درون ما هم نیرویی است به نام عقل نظر که اهل اندیشه است و عقل عمل که اهل انگیزه است. در نهان ما نیرویی است که می فهمد و نیرویی است که تصمیم می گیرد؛ آن نیروی اندیشه، عهده دار جزم علمی است و آن نیروی انگیزه، عهده دار عزم عملی است.

بشر را اندیشه های صائب و عمل های صالح اداره می کند که نه کسی بیراهه برود و نه راه کسی را ببندد؛ نه جنگ جهانی اول و دوم و مانند آن رخ بدهد و نه جنگ های نیابتی مقطعی در گوشه و کنار جهان ظهور کند. خدای جهان آفرین و بشرآفرین و هماهنگ کننده بشر و جهان، این دو قدرت را به انسان داد که با یک قدرت، خوب بیندیشد و با قدرت دیگر خوب کار کند؛ آن یکی به نام عقل نظر و این یکی به نام عقل عمل.

مطلب دوم آن است که بخش های علمی خواه به اندیشه برگردد خواه به انگیزه، به اصطلاح حکمت نظری و حکمت عملی، هر دو بخش را عقل نظری به عهده دارد؛ یعنی آن نیرویی که مسئول جزم و اندیشه است هم باید بررسی کند «بود و نبود» جهان را که چه هست و چه نیست و هم «باید و نباید» جهان را که چه کار کنیم و چه کار نکنیم؛ یکی به نام حکمت نظری است که مربوط به معرفت بود و نبود است یکی حکمت عملی است که مربوط به باید و نباید است، هر دو رشته را عقل نظر به عهده دارد. آن نیرویی که مسئول ادراک است و مسئول معرفت است، عهده دار علم نظری و عملی است؛ حکمت عملی را عقل نظری درک می کند همان طوری که حکمت نظری را عقل نظری درک می کند. عقل عملی عهده دار تصمیم و نیت و اراده و عزم است و کار های اندیشه ورزی، تحقیق و پژوهش، مربوط به عقل نظر است.

به آن قسمتی که مربوط به اندیشه است می گویند فلسفه نظری و به آن قسمت که مربوط به انگیزه است می گویند فلسفه عملی؛ هر دو بخش فلسفه را عقل نظر درک می کند. فلسفه نظری به منطقیات و طبیعیات و ریاضیات و الهیات تقسیم می شود، فلسفه عملی به تهذیب نفس و تدبیر منزل و اداره کشور و روابط بین الملل و امثال ذلک برمی گردد. چه هست را و چه نیست را یعنی حکمت نظر را فلسفه نظری می گویند و چه باید و چه نباید را فلسفه عملی می گویند که هر دو را عقل نظر درک می کند گرچه در مقام کار، بخش عملی اجرایش به عهده عقل عملی است.

جهان وقتی به صورت تمدن والا در می آید که هم عقل نظر خوب بفهمد چه هست و چه نیست و هم خوب بفهمد که چه باید و چه نباید و هم عقل عمل درست باید و نباید را عمل کند تا راه خود را طی کند و راه دیگران را نبندد.

قرآن کریم فرمود خداوند بشر را با سرمایه خردفهم و خردسنج آفرید بشر را بدون عقل رها نکرد، یک؛ ره آورد های عقلی و عقلانی عقل را محترم شمرد، دو؛ ره آورد عقل را گوشزد کرد، سه و خود را در برابر عقل بشر مسئول دانست، چهار؛ فرمود من اگر این کار را نکنم بشر عاقل به من اعتراض می کند. این آزادی و حرّیت را خدای سبحان به عقل اندیشوران فلسفی داد.

در بخش پایانی سوره مبارکه «نساء» فرمود من رهبران الهی را فرستادم انبیای الهی را فرستادم ابراهیم، موسی، عیسی، رسول گرامی و سایر انبیا (علیهم آلاف التحیة و الثناء) را فرستادم: ﴿رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرین لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾ [۱]فرمود من بشر را از دیار ناآشنا به دیار ناآشنا آفریدم و دعوت می کنم؛ آنچه برایشان آشناست به حسب ظاهر همین نظام آسمان و زمین است؛ بشر نه می داند از کجا آمده است و نه می داند به کجا می رود، من اگر رهبران آسمانی نفرستم رهبران الهی به عنوان انبیا و اولیای الهی اعزام نکنم بشر در معاد یا هماکنون در برابر منِ خدا اعتراض می کند می گوید خدایا! تو که ما را آفریدی از گذشته دور ما باخبر بودی و از آینده دور ما باخبری، چه خوب است و چه بد است را می دانی، چه عدل است و چه ظلم است را می دانی، چه زشت است و چه زیباست را می دانی، چرا راهنما نفرستادی؟ چرا رهبران غیب را برای ما اعزام نکردی؟ ﴿رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرین لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾.

این قدر به عقل بها می دهد، این قدر به عاقلان آزادی می دهد که حتی در برابر خدا بگویند چرا این کار را کردی؟ چرا آن کار را نکردی؟ البته در محور سؤال در مدار پرسش! حق دارند بپرسند که چرا پیامبر نفرستادی؟ راهنما نفرستادی؟

پس انسان، مسلّح به عقل است، اما همین عقلی که در بخش اندیشه، بود و نبود عالم را خوب بفهمد و در بخش انگیزه، باید و نباید جهان را خوب بفهمد، معیار معرفت را در حس و تجربه خلاصه نکند، نگوید چیزی که بطلانپذیر است و بطلانپذیر نیست محور درک است، بگوید بعضی از امور با تجربه اثبات می شود و با تجربه ابطال و برخی از امور با تجرید و نه تجربه.

روز جهانی فلسفه یعنی روز جهانی اندیشه و انگیزه. اگر بشر بخواهد از سلامت فکر برخوردار بشود از معنویت طرفی ببندد راحت زندگی کند و راحت سفر کند بیراهه نرود و راه کسی را نبندد جنگی نه داخلی و نه خارجی به بار نیاورد این بشر باید روز جهانی فلسفه را گرامی بدارد هم فلسفه نظری و هم فلسفه عملی؛ منتها فلسفه عملی که بخش های عملی است که اشاره شد، تحت اشراف فلسفه نظری است. فلسفه نظری به خصوص الهیاتش ارتباطی با مردم ندارد، فلسفه الهی با جامعه کاری ندارد، با بشر کاری ندارد، با تمدن کاری ندارید، کار فلسفه الهی مستقیما این ها نیست. خوب عنایت کنید که پیام فلسفه نظری چیست، رسالت فلسفه نظری چیست و قلمرو فرمانروایی الهیات فلسفه چیست.

فلسفه عملی با تربیت مردم، معنویت مردم، اصلاح امور مردم، سیاست مردم، جامعهشناسی مردم و تاریخ مردم کار دارد که دستور عملی می دهد و ارتباط تنگاتنگ روزانه بلکه لحظ های با مردم دارد. فلسفه عملی، لحظ های با تمام مردم کار دارد، اما فلسفه نظری با مردم کار ندارد، با شؤون زندگی مردم کار ندارد، فلسفه نظری آمده است که علوم را تربیت کند، فلسفه نظری آمده است که رهبری علوم را به عهده بگیرد نه علما را. آن مع الواسطه است که با علما کار دارد و بعد از علما با جامعه کار دارد. فلسفه الهی با دو واسطه با مردم و جامعه و تمدن کار دارد. کار روزانه فلسفه نظری تربیت علوم است می خواهد دانش را تربیت کند می خواهد فرهنگ را مؤدب کند. فلسفه الهی کارش این است فلسفه الهی که با مردم کار ندارد.

فلسفه الهی می گوید علم! «أی ها العلم»! دانش! ای دانش! تو حیاتت به زنده بودن معلوم است، اگر معلوم مرده سردخانه ای را بررسی کردی می شوی علم مرده و اگر معلوم زنده پویا و حرکتدار و متحرک و زنده را بررسی کردی، توی علم می شوی زنده.

تبیین این مطلب آن است که الهیات فلسفه درباره جهان که می اندیشد، هستی جهان که چه هست و چه نیست را بررسی می کند می گوید اگر موجودی هستیاش عین ذات او بود، این مبدأ نمیخواهد و اگر هستیاش عین ذات او نبود حتماً علت و سبب دارد. این بیان نورانی امیر بیان علی بن ابی طالب (علیه افضل صلوات المصلین) است که فرمود: «کُلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ» [۲]هر موجودی که هستی اش عین ذاتش نیست علت دارد و اگر موجودی هستی اش عین ذاتش بود هرگز زوالپذیر نیست؛ نه سابقه عدم در بامداد ازل دارد نه لاحقه عدم در شامگاه ابد؛ چنین چیزی ازلی خواهد بود ابدی خواهد بود؛ «کُلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ». این از بیانات نورانی امیر المؤمنین (علیه السلام) است از بیانات نورانی علی بن موسی (علیهما السلام) است [۳]هم امام رضا فرمود هم امیر المؤمنین فرمودند که چیزی که هستی اش عین ذاتش نیست علت می خواهد.

مطلب دیگر آن است که نه آسمان و نه زمین و نه آنچه بین آسمان و زمین است هستی آن ها عین ذات آن ها نیست؛ سابقه عدم دارند، لاحقه عدم دارند، در دیرزمان یا زودزمان نبودند یا نیست می شوند پس هیچ کدام از این ها قائم به ذات نیستند و همه این ها مبدأ دارند آفریدگار دارند و آفریدگار این ها قیم و قیوم اینهاست و پیوند این ها با قیوم، پیوند ذاتی و ناگسستنی است لذا هر موجودی را شما بررسی کنید این موجود مثلث است یعنی یک نظام فاعلی دارد که او را آفرید، یک نظام غایی دارد که هدف اوست و یک نظام داخلی دارد که موجودی درونی اوست.

بشر کنونی متأسفانه چند صباحی است که آسمان و آسمانی، زمین و زمینی، دریا و دریایی، صحرا و صحرایی، این موجودات را مثله کرد؛ یعنی اگر آسمانشناس است چه کسی آفرید و برای چه چیزی آفرید را این دو ضلع را از آن گرفت فقط مثله شدهاش ماند به نام آسمان و به نام منظومه شمسی و به نام ستاره های ثابت و سیار و مانند آن؛ اگر در زمین است و اگر در دریا و صحراست این ﴿هُوَ الْأَوَّلُ﴾ [۴]را که او را آفرید و «هو الْآخِرُ» [۵]را که هدف اوست این دو ضلع را از بدنه این موجود گرفت، این مثلث واقعی را مثله کرد، ارتباطش را از آفریدگار قطع کرد، ارتباطش را از آینده قطع کرد، چه کسی آفرید و برای چه آفرید، این دو ضلع را از این گرفت و این را مثله کرد و مردار سردخانه ای کرد و این مردار سردخانه ای را محور علم قرار داد که الآن می گویند زمین چیست یا چند می لیون یا چند می لیارد سال قبل یا بعد چه بوده است یا چه می شود، اما چه کسی کرد و برای چه کرد را کنار گذاشتند.

وقتی این مثلث را مثله کردند، این آسمان سردخانه ای را، زمین سردخانه ای را، بشر سردخانه ای را، دریا و دریایی سردخانه ای و مرده را در دانشگاه ها آوردند نتیجهاش جز الحاد جز کفر جز بیدینی و جز بیتوجهی به آغاز و انجام جهان چیز دیگری نیست.

روز جهانی فلسفه پیام الهیات فلسفه این است که فلسفه الهی اولین رسالتش این است که علم را تربیت کند، بگوید «ایها العلم» تو سردخانه نرو، تو در فضای باز زنده بیندیش، هر چیزی را که دیدی بیندیش که فاعل آن چیست غایت آن چیست چه کسی آن را به این زیبایی و دقت خلق کرد که هر چه لازم داشت به آن داد و برای هدف خلق کرد، این ﴿هُوَ الْأَوَّلُ﴾ را که یک ضلع مثلث است، «هو الآخر» را که ضلع سوم این مثلث است به بدنه این ضلع دوم بچسباند این را زنده کند وقتی معلوم، زنده شد علم می شود زنده.

پنج طایفه از آیات قرآن کریم که حرف همه انبیا (علیهم الصلاة و علیهم السلام) است این است که جهان مسلمان است جهان موحد است جهان حامد است جهان ساجد است جهان مطیع است: ﴿فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعین﴾ [۶]. دانش وقتی مسلمان می شود که موحدانه و مثلثانه تدریس بشود؛ اگر معلوم، زنده بود و مسلمان، علم، زنده می شود و مسلمان، دانشگاه، زنده می شود و مسلمان، دیگر نه بیراهه رفتنی در کار است نه بدراهه رفتن و نه راه کسی را بستن.

این عقلانیت وحیانی را قرآن کریم به قدری حرمت داد که خدا فرمود من اگر انبیا نمیفرستادم رهبران الهی نمیفرستادم بشر به من اعتراض می کرد می گفت تو که می دانستی ما بعد از مرگ نمیپوسیم ما مثل درخت نیستیم که مرگ ما عبارت از هیزم شدن ما باشد، ما مانند آن مرغ هستیم که از قفس پرواز می کنیم ما با مرگ از پوست به در می آییم نه بپوسیم، چرا برای ما رهبر نفرستادی؟

بنابراین ارتباط تنگاتنگ الهیات فلسفه با علوم است. فلسفه الهی می کوشد علم را تربیت کند و به آن می گوید معلوم مرده علم مرده تربیت می کند، علم زنده در سایه تحقیقِ معلومِ زنده است. معلوم سردخانه ای افسرده پژمرده مثله شده، علمی جز جنگ جهانی اول و دوم یا جنگ های نیابتی که هماکنون می بینید نیست.

روز جهانی فلسفه را ما گرامی می داریم؛ گرامی داشت فلسفه در الهیات آن است، الهیات فلسفه، عمیق است و ارتباط تنگاتنگش با علوم است. علوم زنده عالم زنده می پرورانند، عالم زنده، فضای دانشگاهی را زنده می کند، دانشگاه زنده جهان را زنده می کند و جهان زنده جهان عدل است و عقل.

من مجدداً مقدم همه شما را گرامی می دارم، از بزرگوارانی که در برگزاری این محفل عظیم کوشش کردند و تلاش می کنند حقشناسی می کنم و از همه بزرگوارانی که با نوشتن مقاله های علمی یا ایراد سخنرانی های وزین علمی بر وزن علمی این همایش افزودند و می افزایند سپاسگزارم. از ذات اقدس الهی مسئلت می کنم روزی بشود که جهان جز عدل و صلح نبیند و آن روز ظهور ذخیره عالم وجود مبارک، ولی عصر (ارواحنا فداه) است.

«غفر الله لنا و لکم و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»

[۱]. سوره نساء، آیه ۱۶۵.

[۲]. نهج البلاغه، خطبه ۱۸۶.

[۳]. التوحید (شیخ صدوق)، ص ۳۵.

[۴]. سوره حدید، آیه ۳.

۵. الکافی، ج ۱، ص ۱۱۵.

۶. سوره فصلت، آیه ۱۱.