آشنایی با شخصیت های مهم تاریخ تشیع به خصوص آن دسته از مردان معرفت، جهاد و بصیرت که ضمن تبعیت از خط امامت به حفاظت عملی از میراث فکری تشیع مبادرت کردند، برای فهم بهتر تاریخ اسلام، به خصوص آشنایی با تاریخ تفکر اسلامی ضروری است.

حضرت عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن زید، سیّد حسنی صحیح النسبی که همواره در میراث دینی مان چه در کلام امامان معصوم و چه در قلم رِجالیّون مبرّز شیعه از وی به بزرگی و نیکی یاد شده است. او یکی از این رادمردان میدان امامت است که عمر خویش را در دفاع از حریم ولایت صرف کرد.

شاید بتوان گفت نقطه امتیاز حضرت عبدالعظیم حسنی پایداری عقیدتی در خط راستین امامت بود، او از سادات حسنی است که بر خلاف برخی از عموزادگان شهیرش، از خط راستین امامت جدا نشده و نه ادعای امامت و مهدویت کرد و نه در زمانه فوران تردیدها درباره رهبری خط تشیع و امام زمانش، دچار سرگردانی شد و دست به وقوف زد و «واقفیه» شد. درک محضر چهار امام معصوم شیعه (حضرت موسی بن جعفر، علی بن موسی الرضا، محمد بن علی و علی بن محمد علیهم السلام)، شاگردی دو تن از این امامان و تبعیت تام و کامل از امام عصرش همراه با تلاش وافر و مخلصانه او برای ترویج معارف توحیدی و ولایی اهل البیت او را به مقامی رساند که حضرت امام هادی علیه السلام هنگام ورود حضرت عبدالعظیم به محضرشان فرمودند: «خوش آمدی ای ابا القاسم! تو حقاً ولی و دوست مایی».

در همین راستا «اسماعیل بن عباد» معروف به صاحب بن عباد که وزیر زیرک «فخرالدوله دیلمی» بود در خصوص حضرت عبدالعظیم می گوید: «... از امام زمانش بر تمام معاصران خویش برتری داشته و اتکایی کامل و نهایت توسل به معصومین (ع) را دارا بود. هیچ کس را منزلت او نبوده و به تمام معنا تبعیت و تقلید از حضرات ائمه می کرد و در اولاد و احفاد امام حسن مجتبی (ع) شخصی به قدر رتبه و مقام او به منصه ظهور نرسیده است.»

عبدالعظیم، محدّثی منحصر به فرد

به جز جهاد علمی و فکری ایشان برای صیانت از معارف دینی آنهم در دورانی که از هرسو جریان های فکری مختلف و عموماً انحرافی ظهور کرده و فرقه های عقیدتی بسیاری فعالانه در حال تبلیغ مرام فکری خود بودند، جناب عبدالعظیم حسنی به عنوان محدثی یگانه در انتقال معارف بیانی و احادیث اهل البیت علیهم السلام نیز دارای کارنامه ای درخشان است.

احادیثی که با وجود او نشر یافت

طبق آنچه در مُسند حضرت عبدالعظیم آمده حدود ۷٠ حدیث و طبق برخی دیگر از تحقیقات ۱۲٠ حدیث به ما رسیده که از بین این روایات، کمتر حدیثی در حیطه و حوزه فقه یا تاریخ است، بلکه اکثریت احادیث منقول از سیدالکریم را روایات اعتقادی و معارفی تشکیل می دهند که بعضی از آنان فقط و فقط از ناحیه و سند ایشان نقل شده است، به طوری که اگر ایشان این سخنان را از اهل بیت (ع) نقل نمی کرد، چه بسا ما از این دُرَر و ذخایر گرانبهای معرفتی برای همیشه محروم می ماندیم. از جمله برخی احادیث حوزه مهدویت، که واجد روشنگری های بسیاری است یا احادیث انگیزشی و معرفتی فضیلت صلوات بر محمد و آل محمد از این دسته از روایات هستند. همچنین روایت عرضه دین عبدالعظیم حسنی خدمت امام هادی علیه السلام، که در بردارنده اصول اعتقادی شیعیان است، از غُرَر روایاتی است که از ایشان به ما رسیده.

مؤسس حوزه علمیه ری

هجرت تاریخی حضرت عبدالعظیم حسنی، از صفحات مهم و حسّاس زندگی پر برکت او بود. وی پس از تشدید فشار دولت عباسی بر ائمه معصومین و شیعیان آنان، به خصوص سادات شریف، از فرصت استفاده کرده و وارد ایران شده و در منطقه رِی سکنی گزید.

برخلاف مناطقی مثل قم و طبرستان که به نوعی پایگاه شیعیان به حساب می آمدند، اهالی منطقه ری چندان آشنایی و شناختی نسبت به معارف اهل بیت علیهم السلام نداشتند و این به آن سبب بود که امویان سالیان سال با تبلیغات و راهکارهای مختلف روانی، این منطقه را از خاندان عصمت دور کرده بودند.

جناب عبدالعظیم پس از هجرت به رِی در منطقه ای به نام «سکة الموالی» در خانه فردی از محبّان آل الله پناه گرفته و با توجه به شرایط عقیدتی حاکم بر این منطقه از فرصت بهره مند شده و کلاس های درسی بر پا کردند تا مردم را آرام آرام با مکتب حقهٔ تشیع آشنا کنند. توسعه سازمان وکلا و گسترش تعالیم اهل بیت (ع) از جمله اهدافی بودند که حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در ری به دستور «امام هادی (ع)» دنبال می کردند و تلاش داشتند تا مشکلات پیش آمده شیعیان را حل کنند، حضرت عبد العظیم حسنی (ع) در طی سال های فعالیت خود در ری توانستند مأموریت خود را به خوبی به اجرا بگذارند، ایشان چتر حمایتی و هدایت تشیع را در منطقه گسترانیدند و معارف اهل بیت (ع) را بدون اینکه دستگاه خلافت وقت متوجه شود توسعه دادند.

ثمره این حضور و کرسی درسِ جناب عبدالعظیم تربیت محدّثان بزرگی چون «سهل بن زیاد رازی» و «ابوحماد رازی» بود. در این بین ناگفته نماند که تبدیل رِی به مرکزی مهم برای کسب معارف اهل بیت موجب شد تا بعدها از دل این کانونِ علمی محدّثی عظیم الشأن و دانشمندی گران ارج چون «محمد بن یعقوب کلینی» صاحب کتاب شریف «الکافی» تربیت شود.

حضرت عبدالعظیم حسنی، میراثی گرانبها از معارف اسلامی را برای شیعیان بالاخص اهالی ایران برجا گذاشت که موجب آشنایی خِیل کثیری از مردم با اهل بیت عصمت و طهارت و طریق هدایت شد. باید به او به چشم مجاهدی بنگریم که هستی اش را بی هیچ چشم داشتی برای ترویج مکتب اسلام علوی صرف کرد، این امر اورا به درجه ای رساند که قریب و قرینِ ولیّ معصومی چون حضرت سیدالشهدا (ع) شد که در حدیث است، امام هادی به یکی از اهالی رِی فرمود:«بی شک و تردید، اگر قبر عبدالعظیم را که پیش خودتان است زیارت کرده بودی، مانند این بود که حسین بن علی را زیارت کردی.»