متن کامل پیام آیت الله سبحانی به همایش اجتهاد عقل گرا به شرح ذیل است:

بسم الله الرحمن الرحیم

یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُورًا مُبِینًا (نساء،۱۷۴)

قرآن، هدیه و رحمت و داروی شفابخشی است که خداوند از سر لطف به انسان ها ارزانی داشته است و گنجینه ایست که گوهر آن هیچ گاه پایان نمی یابد و فروغی است که هرگز خاموشی نمی پذیرد.

از نظر قرآن، فقط یک دین از جانب خدا فروفرستاده شده است و تمام رسولان، مأمور به تبلیغ آن شده اند، زیرا دین نوح، همان دین ابراهیم و دین او، دین پیامبران بعدی حتی دین خاتم پیامبران است، چنان که می فرماید:

«إِنَ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام » (آل عمران، ۱۹).

مقصود از اسلام، تسلیم شدن و سر فرودآوردن در برابر خدا است. در حالی که از طرف خداوند، دین واحدی بر تمام بشر عرضه شده، اما تکالیف بندگان در زمان های گوناگون مختلف بوده است. پیامبران با دین واحد، ولی با شرایع گوناگون برای هدایت مردم مبعوث شده اند. قرآن در عین تأکید بر وحدت دین، بر تعدد شرایع تصریح می کند. آن جاکه می فرماید: «لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجا» (مائده، ۴۸). تو گویی، آیین الهی نهر فیاضی است که همه پیامبران از آن بهره مند می شوند، ولی هر کدام از راهی و طریقه ای که با شرایط زمان و مکان و استعداد های امت های خود، مناسب است، وارد می شوند.

خداوند، شریعت پیامبر اسلام را شریعت کامل معرفی می کند و از آنجا که دین به کمال خویش نایل شده، دیگر لزومی ندارد که وحی رسالی برای این اکمال تداوم یابد. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِینا» (مائده: ۳).

آیین خاتم، با عقلانیت رابطه تنگاتنگی دارد. اصول، معارف و احکام فردی و اجتماعی و اخلاقی آن در بسیاری از موارد با برهان و دلیل عقلی قابل تفسیر است و در یک تعبیر کوتاه، دین محمدی (ص) با حکم عقل و خرد عجین شده و در مواردی که خرد، حق داوری دارد، کوچک ترین تفکیکی میان آن دو نیست. اصول دین با تعقل و خردورزی اثبات می شود. در قرآن هم دلایل عقلانی بر این امر مطرح شده است و نیز روایات معصومین (علیهم السلام) نیز گویای این مطلب است.

الاهیات نهج البلاغه و کتاب توحید صدوق، همگی حاکی از هماهنگی عقل و دین است.

امام صادق (ع) در این باره می فرماید:

«بالعقل عرف العباد خالقهم. .. و عرفوا به الحسن من القبیح» (کلینی، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۹). عقلانیت آیین محمدی، به قلمرو معارف و اصول عقاید منحصر نیست، بلکه اساس فروع آن را نیز تشکیل می دهد که به برخی از آن ها در آیات قرآن تصریح شده است:. «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِکْرِی » (طه، ۱۴).

۲. «أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر» (عنکبوت، ۴۵).

ازاین رو، به دلیل عقلانیت احکام الهی است که پیامبر اسلام در حدیثی می فرمایند:

«حلال محمد حلال الی یوم القیامه وحرامه حرام الی یوم القیامه» (کلینی، اصول کافی، ج ۱، ص ۵۸).

البته راز جاودانگی شریعت اسلام هم، در هماهنگی احکام اسلامی با ساختار وجودی و فطرت و عقل انسان است.

بی شک اموری که برخاسته از فطرت آدمی است در طی اعصار و قرون ثابت است. عالمان و فق های اسلام علاوه بر این امر، با تمسک به اصول ذیل، حکم هر مسئله ای را مشخص می فرمایند: ۱. حجیت حکم عقل؛ ۲. قاعده اهم و مهم؛ ۳. گشودن باب اجتهاد؛ ۴. پیروی از قواعد حاکم فقهی نظیر نفی حرج و نفی ضرر؛ بنابراین شریعت اسلام جاودانه و تا ابد می تواند پاسخگوی همه نیاز های دینی آدمیان باشد.

اما مع الاسف، علی رغم عقلانیت اصول و معارف و احکام اسلام، گروهی از مسلمانان صدر اسلام، با پیروی از اندیشه خرافی پدران خود در عصر جاهلیت، بحث و جدل در معارف و عقاید را نوعی مخالفت با شریعت تلقی می کردند و کم کم مسأله تفکیک خرد از شریعت پدید آمد. ازجمله آن ها انکار اختیار و آزادی انسان و اعتقاد به جبر است، درصورتی که اسلام منادی آزادی و اختیار است. اگر انسان را مجبور و فاقد اختیار بدانیم، اعزام پیامبران و رنج مصلحان لغو خواهد بود. قرآن در این باره می فرماید: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ" (کهف،۲۹)

همچنین حکومت اموی، مسأله قضاء و قدر را بیش از هر چیز ترویج می کرد تا بتواند وضع حاکمیت بر جامعه را معلول آن قلمداد کند و از این طریق، مردم را درباره هر نوع نابسامانی به سکوت وا دارد.

ابوهلالی عسکری می گوید: «معاویه نخستین کسی بود که گفت تمام کار های بندگان با اراده خدا انجام می گیرد» (مفید، الاوائل، ۱۳۷۱ ق، ج ۴، ص ۱۲۵). وقتی عایشه همسر پیامبر از معاویه بازخواست کرد که چرا بیعت فرزند خود را به مردم تحمیل کردی، وی در پاسخ گفت: «خلافت یزید قضاء و قدر الهی است و بندگان درباره آن از خود ا ختیاری ندارند» (ابن قتیبه، الامامه والسیاسه، بی تا، ج ۱، ص ۱۶۲). کم کم این مسأله از دودمان اموی به دیگران سرایت کرد و ارتکاب هر عمل قبیحی ازجمله کشتن امام حسین را به قضاء و قدر الهی نسبت می دادند، در صورتی که اعتقاد به قضاء و قدر هیچ منافاتی با حریت و آزادی انسان ندارد؛ بنابراین سرآغاز تفکیک عقلانیت از دین و شریعت به تفکرات عصر جاهلی و حاکمان اموی بر می گردد.

البته هماهنگی معارف و احکام اسلام با عقلانیت، به این معنا نیست که ما می توانیم مصالح و مفاسد و رموز و ملاکات تمامی احکام شریعت را به طور کلی درک کنیم، به گونه ای که دیگر نیازی به وحی نداشته باشیم، زیرا سنت های عصر جاهلی هنوز هم در زمان ما به گونه ای رواج دارد؛ و گرچه تجربه اخیراً به برخی از ملاکات احکام پی برده است، مانند ضرر های خوردن گوشت میت و خوک، ولی ممکن است مصالح و مفاسد بسیاری از احکام تا رستاخیز روشن نشود.

منظور این است که میان عقل و وحی نباید تعارض وجود داشته باشد و اگر هم تعارض نمایان شد از یکی از دو حال خارج نیست:

۱. یا در مقدمات برهان، مغالطه و اشکالی رخ داده که حکم عقل را دچار اشتباه کرده است.

۲. و یا برداشت ما از کتاب و سنت برداشت صحیحی نبوده و به گونه ای در فهم ما اشتباه رخ داده است.

بنابراین، عقلانیت با آیین خاتم چه در اصول و معارف و چه در احکام ناسازگاری ندارد؛ و این سازگاری و هماهنگی بین عقل و دین تا بدان جاست که قاعده مشهور بین فق ها و عالمان دین که " کل ما حکم به العقل حکم به الشرع و کل ما حکم به الشرع حکم به العقل " مکرر در تقریرات علمی آنان رخ می نماید.

در پایان، ضمن آرزوی توفیقات بیشتر برای برگزارکنندگان همایش، محققان و پژوهشگران و اساتید امیدوارم طلاب و محققان عزیز با استمداد از دو حجت الهی باطنی و ظاهری (عقل – انبیا و ائمه اطهار) در بالندگی علوم عقلی (کلام، فلسفه) و علوم نقلی (فقه، اصول، تفسیر و حدیث) و صیانت از مرز های معرفتی و اثبات کارآمدی دین در عرصه های مختلف و نقد شبهات ملحدان و مخالفان اسلام و تشیع موفق و مؤید باشند.

والسلام علیکم و رحمة الله وبرکاته

جعفر سبحانی ۱۴۰۱/۰۹/۲۳

گفتنی است همایش اجتهاد عقل گرا شب گذشته ۲۳ آذر با پیام آیت الله العظمی سبحانی و با سخنرانی آیت الله علی اکبر رشاد، آیت الله مهدی هادوی تهرانی، همراه با برگزاری مناظره علمی و رونمایی از آثار ویژه همایش در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.